جدال نوجوانان با خانواده؛ بی‌احترامی و قُلدری یا سرسختی؟

دکتر فریبرز درتاج در گفت‌وگو با ایسنا، درباره عمده‌ترین مشکلاتی که نوجوانان با آن درگیر هستند، اظهار کرد: تقریبا همه جوامع اتفاق نظر دارند که بین فرزند داشتن و نوجوان داشتن، تفاوت وجود دارد و چگونگی تعریف و شناخت این انتقال از کودکی به بزرگسالی، در فرهنگ­‌های مختلف و زمان­‌های مختلف، متفاوت است.

وی مسائل مربوط به هویت را از جمله مهم‌ترین دغدغه نوجوانان دانست و توضیح داد: بر اساس نظریه روانی ـ اجتماعی اریکسون، زندگی انسان هشت مرحله دارد که او مرحله پنجم یعنی مرحله نوجوانی را بحرانِ مربوط به هویت در برابر سردرگمی نقش، نامگذاری کرده است. از نظر اریکسون هنگامی که فرد در چهار مرحله زندگی از رشد سالمی برخوردار باشد، در خاتمه کودکی، به احساس استمرار و ثبات نسبی شخصیت دست می‌­یابد ولی با آغاز مرحله پنجم یا نوجوانی، بحران­‌های چهار مرحله قبل احیا می­‌شوند و در نتیجه، هویت فرد متزلزل می­‌شود.

به گفته این استاد دانشگاه علامه طباطبایی برای اینکه نوجوان بتواند هویتی سالم و انسجام ­یافته ­داشته باشد، باید عناصر مربوط به هویت­‌های چهار مرحله قبل را با یکدیگر ترکیب کند.

شکل­ گیری هویت منفی، زندگی نوجوان را تهدید می‌­کند

این روانشناس خطر بحران هویت یا سردر­گمی و آشفتگی نقش را از جمله مسائلی دانست که نوجوانان را تهدید می­‌کند و توضیح داد: در واقع خطر شکل­ گیری هویت منفی، زندگی نوجوان را تهدید می­‌کند. اکثریت نوجوانان خود را با یک سوال اساسی و مهم «من کیستم؟» مواجه می­‌بینند. عمده­‌ترین تکلیف یک نوجوان حل این بحران، برای رسیدن به هویتی کم و بیش با ثبات و سازگاری روانی اجتماعی است.

تفکر سیاه و سفید در نوجوانان؛ یا مسائل درست است و یا غلط

رئیس انجمن روان‌شناسی تربیتی ایران، در بخش دیگر سخنان خود با بیان اینکه در سنین اولیه نوجوانی، نوجوانان دارای تفکر سیاه و سفید هستند، تصریح کرد: از نظر آنها، همه چیز یا درست یا غلط است، یا کوچک است یا وحشتناک، بدون اینکه فضای زیادی بین این دو باشد. در این مرحله طبیعی است که نوجوان بخواهد تفکر و توجه خود را فقط به سمت خود معطوف کند. نوجوانان در مورد تغییراتِ سریع ظاهری خود آگاهی دارند و احساس می‌­کنند که همیشه توسط دیگران مورد قضاوت قرار می­‌گیرند و در مورد نحوه افکار و قضاوت دیگران درباره خود حساس و نگرانند و تصور می‌­کنند تفکر دیگران درباره آنها مشابه تفکری است که درباره خود دارند و به همین دلیل نوجوانان نسبت به ظاهر، نوع پوشش، رفتار اجتماعی و موفقیت­ها و شکست­های تحصیلی یا اجتماعی بیش از حد حساسیت پیدا می­‌کنند.

جدال نوجوان با خانواده؛ بی احترامی یا سرسختی؟

درتاج با بیان اینکه در این سن، نوجوانان افزایش نیاز به حریم خصوصی را احساس می­‌کنند، این را هم گفت که آنها ممکن است شروع به کشف راه‌هایی برای فاصله گرفتن از خانواده خود کنند و در این فرآیند ممکن است خانواده را تحت فشار قرار دهند و اگر والدین آنها محدودیت‌هایی را ایجاد کنند، ممکن است به شدت واکنش نشان دهند.

این استاد دانشگاه ادامه داد: بسیاری از نوجوانان در حالی که برای استقلال بیشتر تلاش می­‌کنند، با والدین خود مجادله بیشتری دارند. نوجوانان، با توجه به تجسم آرمانی، ممکن است به این اندیشه برسند که صاحبان قدرت مثل والدین و معلمان، همانند گذشته، دیگر افرادی بی­‌نقص نیستند و با آنها وارد بحث و جدال می‌شوند، در این شرایط اما به زیر سوال بردن قوانین والدین و ایستادگی در مورد آنچه که معتقدند درست است، می­‌تواند به عنوان سرسختی یا بی­‌احترامی از سوی والدین قلمداد شود و به درگیری بیشتر منجر شود.

این روانشناس تاکید کرد: دو حس استقلال طلبی و مجادله با افراد صاحب قدرت مثل والدین باعث می­‌شود نوجوانان وقت کمتری را با خانواده و زمان بیشتری را با دوستان و همسالان بگذرانند و ممکن است فشار همسالان در این سن به اوج خود برسد، فشار همسالان و نیاز به «مورد توجه بودن» می‌تواند باعث شود که آنها به روشی خاص رفتار کنند یا عادات خاصی پیدا کنند، که شکستن آنها دشوار باشد.

به گفته وی، لباس، مدل مو، طرز صحبت کردن و رفتار نوجوانان ممکن است به کلی تغییر کند و این همان چیزی است که ممکن است اکثر والدین آن را تأیید نکنند.

رئیس انجمن روان‌شناسی تربیتی ایران، ادامه داد: نوجوانان همچنین ممکن است (به عنوان بخشی از استقلال خود) بخواهند چیزهای جدید را امتحان کنند و خود را به خطر بیاندازند، در نتیجه این امر نیز به رفتارهای پرخطر بیانجامد. این تغییرات ممکن است منجر به دروغ گفتن در نوجوان نیز بشود. دروغگویی یکی از مسائل متداول رفتاری نوجوانان است. نوجوانان ممکن است برای جلوگیری از رویارویی با والدین یا از ترس تنبیه شدن، دروغ بگویند.

نوجوانی و حالت «بِلاتصمیمی»

درتاج عنوان کرد: از سوی دیگر تفکر نوجوانان نیز دچار تحول می‌­شود. مغز در این مرحله همچنان در حال تغییر است و بالغ می­‌شود، اما هنوز هم تفاوت­‌های زیادی در نحوه تفکر یک نوجوان نسبت به یک بزرگسال وجود دارد. بیشتر این مسائل به این دلیل است که لوب­‌های «فرونتال»، آخرین قسمت­‌های مغز برای بالغ شدن هستند. لوب­‌های فرونتال نقش زیادی در هماهنگی تصمیم­‌گیری پیچیده و حل مسئله دارند و قادر به انتخاب گزینه­‌ها و پیامدهای متعدد هستند. این لوب­ها در نوجوان هنوز کامل نشده است و به همین دلیل است که نوجوان در یک حالت بلاتصمیمی قرار دارد.

این روانشناس بیان کرد: نوجوان با آگاهی از وجود احتمالات، خود را در مقابل طیف وسیعی از انتخاب­‌ها می­‌بیند و این باعث سرگردانی در تصمیم­‌گیری در رابطه با خود و انجام فعالیت­‌ها می­‌شود. برای مثال اینکه «آیا من به اندازه کافی در ریاضیات خوب هستم؟»، «واقعا می­‌خواهم این فیلم را ببینم؟»، «آیا این رشته تحصیلی و این شغل برای من مناسب است؟» از قبیل این تفکرات است. مشکل دیگری که در تفکر نوجوان وجود دارد، تفکر خودمحور است. طبق این ویژگی نوجوانان تجارب زندگی خود را منحصر به فرد می­‌داند و خود را خاص و متفاوت می­‌بیند. شدت این تفکر به اندازه­‌ای است که نوجوانان خود را از قوانین حاکم بر طبیعت و جهان جدا می­‌بینند و این تفکر می­‌تواند منجر به رفتارهای پُرخطر شود.

هیجان تجربه سیگار و الکل

وی با بیان اینکه نوجوانان بسیار آسیب­ پذیر هستند و به راحتی می­‌توان آنها را به سمت اشتباه سوق داد، سوء مصرف مواد را یکی از بزرگترین مشکلات دوران نوجوانی عنوان کرد و گفت: فشار همسالان یکی از عوامل مهمی است که باعث می­‌شود نوجوانان به سمت مصرف مواد مخدر و نوشیدن مشروبات الکلی و ...برود. سه ویژگی تمایل به ریسک کردن، عزت نفس ضعیف و نیاز به آرامش، نوجوانان را بیشتر ترغیب می­‌کند که حتی قبل از سن قانونی، سیگار کشیدن یا نوشیدن مشروبات الکلی را امتحان کنند. آنچه ممکن است به عنوان یک "هیجان" شروع شود، در صورت عدم کنترل، می‌تواند به یک عادت و یا اعتیاد تبدیل شود.

پسران نوجوان  و شروع قلدری

بنا بر اظهرات این استاد دانشگاه، پرخاشگری و خشونت به ویژه در پسران نوجوان نیز از جمله مسائل دیگر نگران­ کننده است.

درتاج توضیح داد: پسران نوجوان با شروع رشد عضلات، رشد قد و صدای بم و مردانه و افزایش ترشح هورمون­ تِستوستِرون، بیشتر از دختران در مدرسه یا منزل به سمت درگیری­‌های جسمی و فیزیکی و دعوا می­‌روند. این سن برای آنها زمان شروع قُلدری، خرابکاری و پرخاشگری است. این نکته حائز اهمیت است که در جوامع امروزی این اعمال خشونت آمیز می‌تواند منجر به عواقب جدی از جمله مرگ شود. براساس گزارش WHO، خشونت بین فردی باعث شده، هر ماهه، در حدود ۱۸۰ مرگ و میر در بین نوجوان در سراسر جهان رخ دهد.