از معبد آناهیتا تا ایوان مدائن؛ مشارکت ایران و عراق؟

«قصرشیرین»، «طاق بستان» و «معبد آناهیتا» سه اثر تاریخی استان کرمانشاه است که از سال ١٣٨۵ در فهرست موقت میراث جهانی یونسکو قرار گرفته‌اند، اما از آن زمان تاکنون برای تدوین پرونده این آثار و تحویل به یونسکو اقدامی نشده است. اکنون مدتی است مطرح شده که این سه اثر در قالب یک پرونده به نام «محور ساسانی کرمانشاه» از سوی متولیان میراث فرهنگی این استان به یونسکو معرفی خواهند شد. این درحالی است که مدیر پایگاه ملی محور ساسانی کرمانشاه از وجود ۱۸ اثر تاریخی شاخص دیگر در این محور خبر داده است.   

از معبد آناهیتا تا ایوان مدائن...

مرتضی گراوند ـ مسئول پیگیری پرونده ثبت جهانی محور اشکانی ـ ساسانی کرمانشاه ـ در گفت‌وگو با ایسنا درباره آخرین وضعیت این پرونده توضیح داد: با توجه شرایطی که امروز در یونسکو حاکم است و بر اساس آن، کشورها هر سال فقط یک پرونده را می‌توانند در نوبت ثبت جهانی داشته باشند، تصمیم گرفتیم یک پرونده  زنجیره‌ای از شرق تا غرب استان کرمانشاه آماده کنیم؛ چراکه  در این مسیر به واسطه قرارگیری در امتداد جاده ابریشم (جاده خراسان بزرگ)، آثار و بناهای تاریخی زیادی ایجاد شده است. در این مسیر، مجموعه‌ای از آثار معماری، از جمله معبد آناهیتا، بیستون، عمارت خسرو، طاق بستان، مجموعه قصر شیرین و … را داریم که به دو دوره اشکانی و ساسانی تعلق دارند که یک پیوستگی فرهنگی در معماری آن‌ها دیده می‌شود.  

او اظهار کرد: ابتدا قرار بود این پرونده با نام محور ساسانی آماده شود، اما در حال حاضر قصد داریم، این پرونده را با عنوان «منظر اشکانی‌ ـ ساسانی؛ از معبد آناهیتا تا ایوان مدائن» آماده کنیم؛ چراکه  برخی از آثار این محور همچون معبد آناهیتا و قلعه یزگرد، اشکانی ـ ساسانی هستند. دوم این‌که قصد داریم این پرونده را خارج از نوبت و با مشارکت کشور عراق به ثبت برسانیم.  

گراوند درباره اینکه تاکنون چه اقدامی برای این پرونده انجام شده است؟ گفت: مطالعات باستان‌شناسی، توصیف اثر، تعریف نقشه‌ها، تعیین ضوابط عرصه و حریمِ بیشتر محوطه‌ها انجام شده و از طرفی در سال‌های گذشته مطالعات مردم‌شناسی و اطلاعاتی که برای تکمیل پرونده ثبت جهانی نیاز بود، انجام شده است، اما بر اساس ضوابط میراث جهانی این مطالعات باید به‌روز شود که این موضوع به تأمین اعتبارات نیاز دارد تا این پرونده تکمیل شود. پیگیری‌هایی هم در این‌باره انجام شده و تا دو هفته آینده جلسه هم‌اندیشی ثبت جهانی «منظر اشکانی‌ ـ ساسانی؛ از معبد آناهیتا تا ایوان مدائن» در کرمانشاه با حضور صاحبنظران و متولیان این امر برگزار خواهد شد.

چرا ایران می‌خواهد با مشارکت عراق پرونده ثبت جهانی را پیش ببرد؟

مسئول پیگیری ثبت جهانی محور اشکانی ساسانی کرمانشاه درباره مشارکت ایران و عراق برای ثبت جهانی این پرونده، اظهار کرد: دو راه پیش‌ رو داریم؛ یا به تنهایی این پرونده را برای ثبت جهانی آماده کنیم و آثار تاریخی از کنگاور تا قصرشیرین را در یک پرونده برای ثبت جهانی در نوبت قرار دهیم، یا با همکاری کشور عراق بدون نوبت پرونده را تکمیل و به یونسکو ارسال کنیم. «ایوان مدائن» به عنوان یکی از مهم‌ترین پایتخت‌ها و آثار معماری به جا مانده از دوران ساسانی و اشکانی در دل عراق برای ما ایرانی‌ها خیلی مهم است. بنابراین ثبت آن در این پرونده به صورت مشترک حائز اهمیت است. در این راستا دو بار به کشور عراق سفر کردیم و پیگیر برگزاری جلسه با آن‌ها هستیم. ایوان مدائن بر اساس تقسیمات سیاسی کشور عراق جزو استان‌ دیالی است که باید با استانداری آن منطقه صحبت کنیم.

او ادامه داد: یک اثر دیگر در امتداد همین مسیر پس از عمارت خسرو به نام «حوش کوری» وجود دارد، که در تقسیمات سیاسی کشور عراق در استان دیالی قرار گرفته است، اما به لحاظ مدیریتی و نگهداری زیر نظر اقلیم کردستان و استان گرمیان است که صحبت‌هایی با اقلیم کردستان داشتیم و برای ثبت جهانی این اثر به صورت مشترک اعلام آمادگی کرده‌اند تا بر اساس برنامه‌ها و زیرساخت‌های که ما ارائه می‌دهیم اقداماتی انجام دهند. این اثر به دوران ساسانی و احتمالا به خسرو پرویز تعلق دارد.

گراوند درباره اعتبار و زمان مورد نیاز برای تدوین پرونده جهانی «منظر اشکانی‌ ـ ساسانی؛ از معبد آناهیتا ایوان مدائن» گفت: ما برای تکمیل این پرونده ١٢ تا ١۵ میلیارد تومان اعتبار درخواست دادیم، که اگر تأمین شود و بتوانیم پرونده را به صورت مشترک با کشور عراق پیش ببریم نهایتا تا ١۴ ماه می‌توان آن برای ارسال به یونسکو نهایی کرد.  

 مسئول پیگیری ثبت جهانی محور اشکانی ساسانی کرمانشاه درباره مشکلات مربوط به حریم و عرصه برخی از آثار و بناهایی که در این محور قرار گرفته‌اند نیز اظهار کرد: موضوع عرصه و حریم و ضوابط آن چه از نظر منظری و چه ساماندهی اثر، برای یونسکو مهم است و تمام آثاری که در این محور قرار گرفته‌اند دارای ضوابط عرصه و حریم هستند، اما این ضوابط باید بازنگری و به‌روزرسانی شوند و این بخش اعظم و مهمی از پرونده است؛ چرا که نشان می‌دهد روند حفاظتی ما تا امروز از این آثار چگونه بوده است و همانطور که گفتم این بازنگری نیازمند تأمین اعتبار است.  

وضعیت نابسامان معبد آناهیتا 

او همچنین در پاسخ به این پرسش که معبد آناهیتا که در این محور قرار گرفته، سال‌هاست وضعیت نابسامانی است، با توجه به آن‌که یکی از آثار مهم این پرونده است، برای ساماندهی و رسیدگی به وضعیت آن چه تدبیر و اقدامی شده است؟ گفت: «معبد آناهیتا» یک بنای بسیار پیچیده است، با وجود این‌که شاید از دور یک اثر ساده به نظر بیاید، اما از نظر ساماندهی محیطی، اقدامات حفاظتی و مرمتی این اثر پیچیده است. نوع مصالحی که در این بنا به کار رفته عملا قدرت اقدامات مرمتی را از ما گرفته است. عرض دیواره پشت کار محوطه‌ها در سکوی اول ١٨/۵ متر است و وزن بلوک‌های سنگی که در این بنا به کار رفته از ۴ تا ١۵ تن متغیر است. بخش زیادی از این سنگ‌ها تخریب شده و طبیعتا باید مرمت شوند و آن‌ها را از نو در محل خودشان قرار دهیم.

گراوند افزود: آنچه تا امروز برای معبد آناهیتا انجام دادیم این بود که بیشتر معارض‌ها و املاک تملک شده‌اند و فقط سه خانه مسکونی باقی مانده که در آن‌ها زندگی می‌کنند. یکی دو مورد زمین کشاورزی هم هست که باید تملک شوند، اما دیگر زمین‌ها حصارکشی شده‌اند و محدوده کاملا در اختیار میراث فرهنگی است. معبد آناهیتا کاملا از منازل مسکونی پوشیده بوده و از سال ۴٧ که مرمت این معبد آغاز می‌شود، حدود ٢٨۵ ملک، زمین کشاورزی و … تملک شده است و در یک سال گذشته دو مورد تملک زمین داشتیم و سه مغازه در جنوب غربی معبد داریم که قبلاً تملک شده‌اند، اما باید پول سرقفلی آن‌ها را به صاحبان مغازه‌ها بدهیم. در نظر داریم  حدود شش هزار مترمکعب از این بخش را به پارکینگ معبد تبدیل کنیم.

او اضافه کرد: باید برای ثبت جهانی، زیرساخت‌هایی را بر اساس استانداردهای جهانی برای بازدید گردشگران مهیا کنیم و چنین اقداماتی برای معبد آناهیتا در حال انجام است. همچنین به لحاظ حفاظت فیزیکی دوربین‌های مداربسته به طور کامل در این مجموعه نصب شده‌اند. سه دکل برای روشنایی شبانه داریم. یک هکتار از فضای آزاد، سبز شده و گیت بلیت‌فروشی و پارکینگ در حال ساخت است. با وجود این اقدامات باز هم نیازمند زیر ساخت‌هایی هستیم.  

مسئول پیگیری ثبت جهانی محور اشکانی ساسانی کرمانشاه گفت: از دیگر اقدامات انجام شده، ساماندهی و ایجاد مزرعه سنگ در ضلع شرقی و غربی و برای سنگ‌هایی است که در حین کاوش‌ها جابه‌جا و روی هم تلنبار شده‌اند تا محوطه از نظر چیدمان ظاهری به نظم برسد. البته سنگ‌هایی که در امتداد دیوارهای اصلی قرار گرفته‌ و ریخته‌اند در محل خود باقی می‌مانند، چون به این سنگ‌ها نمی‌توانیم دست بزنیم. امسال در تلاش هستیم کاوش‌های باستان‌شناسی این بنا را انجام دهیم، به‌ویژه در سکوی دوم که حجم زیادی از نخاله‌های ساختمانی حاصل از تخریب منازل مسکونی، به صورت برآمدگی در این محوطه باستانی انباشت شده‌اند. از طرفی امسال هفت‌هزار متر مکعب از بخش شرقی که از نخاله‌های ساختمان‌هایِ تخریب‌شده در سنوات گذشته انباشت شده بود، آواربرداری کردیم.  

او افزود: برای یونسکو خیلی هم مهم نیست که دیوار جنوبی بالاست و مرمت شده یا نه، بلکه به لحاظ حفاظتی، وضعیت تثبیت سنگ‌های جداره حائز اهمیت است.   در معبد آناهیتا به دلیل ریزش به اصطلاح «خاک‌آوار»، گیاهان مختلفی رشد می‌کردند که برای از بین بردنشان همواره آن‌ها را آتش می‌زدند و این آتش به سنگ‌های جداره آسیب می‌زد، اما در چند سال اخیر با سم‌پاشی و کنترل رشد این گیاهان خودرو، از آتش‌سوزی خبری نبوده است.  

گراوند با بیان این‌که با وجود این اقدامات، کوتاهی‌هایی هم در حق معبد آناهیتا شده است، اظهار کرد: برای معبد آناهیتا از سال ١٣۴٧ که مرمت آن شروع شده هزینه‌های زیادی شده است، اما می‌پذیریم که نسبت به جایگاهی که داشته اقدامات بیشتری می‌توانستیم برای آن انجام دهیم و کمی در حق آن کوتاهی شده است. این بنا ظرفیت بالایی برای پذیرش گردشگر دارد و اگر اقداماتی که باید برای آن انجام شود می‌توانیم شاهد حضور ١۵٠ تا ٢٠٠ هزار در گردشگر در سال باشیم.  از سال ١٣۴٧ پنج پروژه بزرگ ملی از جمله جرجان، بیشاپور، هفت تپه، تخت جمشید و معبد آناهیتا داشته‌ایم که معبد آناهیتا به دلیل نوع نگاه مدیریتی و نبود اعتبار کافی نسبت به این پروژه‌ها جا ماند و به جایگاه واقعی‌اش نرسید، اما در سال‌های اخیر تمام تلاش این بوده که آن را به جایگاه اصلی خود برسانیم و باید کارهای زیرساختی آن، ساماندهی‌ و مطالعات باستان‌شناسی، که دو دهه است متوقف شده، انجام شود.