تاثیر فردوسی و شاهنامه بر مجسمه‌سازی ایران/ از سبک تا مضامین

به گزارش سارنا به نقل از مهر، در طول تاریخ، رابطه دیرینه‌ای بین شعر و هنرهای تجسمی وجود داشته است. یکی از برجسته‌ترین نمونه‌های این پیوند و هم‌‎زیستی را می‌توان در آثار فردوسی شاعر ایرانی و هنرمندان تجسمی مشاهده کرد. فردوسی که با منظومه حماسی «شاهنامه» شناخته می‌شود، تأثیر عمیقی بر هنرمندان در رسانه‌های مختلف از جمله نقاشی، مجسمه‌سازی و خوشنویسی گذاشته است. «شاهنامه» فردوسی شاهکار ادبیات فارسی است که تاریخ و اساطیر ایران را تجلیل می‌کند. این اشعار حماسی مملو از تصاویر زنده، داستان‌های قهرمانانه و درس‌های اخلاقی هستند که آن را به منبعی غنی از الهام برای هنرمندان تجسمی تبدیل کرده است. بسیاری از هنرمندان به سمت مضامین قهرمانی، عشق و خیانت و حماسه کشیده شده‌اند و راه‌هایی برای تفسیر و بیان آنها از طریق خلاقیت‌های هنری خود یافته‌اند.

یکی از بارزترین نمونه‌های تأثیر شعر فردوسی بر هنرهای تجسمی سنت نگارگری ایرانی است. نگارگران ایرانی که اغلب صحنه‌هایی از شاهنامه را به تصویر می‌کشند، با جزئیات پیچیده، رنگ‌های پر جنب و جوش و صنایع دستی عالی مشخص می‌شوند. این نقاشی‌ها نه تنها به‌عنوان بازنمایی بصری حماسه فردوسی، بلکه راهی برای جان بخشیدن به سخنان او از طریق هنر هستند.

شعر فردوسی علاوه بر نقاشی، الهام بخش دیگر هنرهای تجسمی مانند مجسمه‌سازی و خوشنویسی نیز بوده است. مجسمه‌سازان بر اساس شخصیت‌ها و داستان‌های «شاهنامه» مجسمه‌ها و بناهایی ساخته‌اند، در حالی که خوشنویسان از ابیات فردوسی به‌عنوان پایه‌ای برای خط‌های پیچیده و تزئینی خود استفاده کرده‌اند. رابطه شعر فردوسی و هنرهای تجسمی گواهی بر قدرت ماندگار اثر اوست. سخنان او از زمان و مکان فراتر رفته و نسل‌های هنرمند را الهام می‌بخشد تا تفسیرهای خود را از داستان‌های حماسی او خلق کنند. ارتباط بین شعر و هنرهای تجسمی گواهی بر زبان جهانی هنر است که می‌تواند فرهنگ‌ها، زبان‌ها و دوره‌های زمانی را پیوند دهد. ارتباط بین شعر و هنرهای تجسمی ارتباطی قدرتمند است که توانایی هنر را برای فراتر رفتن از مرزها و گرد هم آوردن مردم از طریق داستان‌ها و تجربیات مشترک نشان می‌دهد.

به بهانه بیست و پنجم اردیبهشت ماه که روز پاسداشت زبان پارسی و بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی نام‌گذاری شده است، به برخی از جلوه‌های این روز در آثار مجسمه‌سازان و خلق تندیس و سردیس و مجسمه‌هایی از خالق بزرگ «شاهنامه» می‌پردازیم.

مجسمه‌های متعددی از حکیم ابوالقاسم فردوسی در سراسر جهان وجود دارد. در ایران، مجسمه‌های فردوسی در شهرهای مختلفی مانند تهران، مشهد، تبریز، اهواز، بجنورد، نیشابور و کرمانشاه قرار دارند. در خارج از ایران نیز مجسمه‌هایی از فردوسی در کشورهایی مانند فرانسه، ایتالیا، آلمان و تاجیکستان دیده می‌شود.

مجسمه میدان فردوسی تهران به افتخار حکیم ابوالقاسم فردوسی شاعر بزرگ ایرانی نصب شده است. جالب است بدانید مجسمه‌ای که امروز در میدان فردوسی قرار دارد، سومین مجسمه‌ای است که در این مکان قرار گرفته یعنی تا به امروز، سه مجسمه در این میدان نصب شده است.

مجسمه اول: این مجسمه توسط رأس بهادر ماترا مجسمه‌ساز مشهور هندی ساخته شده است. این مجسمه در سال ۱۳۱۹ ساخته شد ولی به دلیل جنگ جهانی دوم با تأخیر به ایران رسید و سرانجام در سال ۱۳۲۴ در میدان فردوسی نصب شد.

مجسمه دوم: این مجسمه توسط میرحسن ارژنگ‌نژاد ساخته شده است. این مجسمه در سال ۱۳۳۸ نصب و پس از ۱۲ سال به مشهد منتقل شد.

مجسمه سوم: این مجسمه توسط ابوالحسین صدیقی ساخته شده است. ساخت این مجسمه در اواخر دهه ۴۰ و در سال ۱۳۴۸ به پایان رسید و در سال ۱۳۴۹ وارد تهران و در میدان فردوسی نصب شد. این مجسمه سنگی با ارتفاع سه متر، حکیم ابوالقاسم فردوسی را با کتاب شاهنامه در دست نشان می‌دهد. کودکی که در پایین مجسمه فردوسی در میدان فردوسی تهران قرار دارد، نمادی از زال، یکی از شخصیت‌های شاهنامه است. زال در کوه قاف بزرگ شده و به همین دلیل، پایه مجسمه به صورت یک تخته سنگ طبیعی طراحی شده که حکایت از داستان زندگی زال دارد. برخی از شاهنامه‌پژوهان معتقدند که این کودک ممکن است نماد زبان پارسی باشد که فردوسی آن را پرورده و بالانده است.

بزرگ‌ترین سردیس از فردوسی در ایران با ارتفاع حدود هشت و نیم متر توسط ابوالحسن صدیقی در زمستان ۱۴۰۰ در میدان علوم دانشگاه فردوسی مشهد نصب شده است.

همچنین، سردیس فردوسی در باغ موزه نگارستان تهران توسط لورنزی مجسمه‌ساز مشهور فرانسوی ساخته شده است. این سردیس در ابتدای ورودی موزه «مکتب کمال الملک» در باغ نگارستان قرار دارد.

تندیس و مجسمه فردوسی در آرامگاهش شهر توس و مجسمه فردوسی در ساختمان جدید کتابخانه ملی تهران، از دیگر مجسمه‌های معروف این شاعر ایرانی است که در ایران نصب شده‌اند.

بر این اساس، مجسمه‌های متعددی از فردوسی توسط هنرمندان مختلف در جهان ساخته شده است که معروف‌ترین آنها، مجسمه فردوسی در شهر رم ایتالیا است.

مجسمه فردوسی در ایتالیا نیز توسط ابوالحسن صدیقی در سال ۱۳۳۷ ساخته شده است. این مجسمه با ارتفاع ۱ متر و ۸۵ سانتی‌متر از جنس مرمر سفید ساخته شده است. در پایین پای این مجسمه هم جایگاهی وجود دارد که مجسمه روی آن سوار شده و نوشته‌هایی مانند یک کتیبه شامل معرفی فردوسی به زبان‌های فارسی و ایتالیایی و همچنین ابیاتی از شاهنامه دارد. این مجسمه در پارک ویلا بورگزه؛ پارک طبیعی بزرگی در شهر رم است که شامل ساختمان‌ها، موزه‌ها و از جمله موزه گالریا بورگزه می‌شود. این پارک با مساحتی حدود ۸۰ هکتار، بعد از پارک ویلا دوریا پامفیلی، بزرگترین پارک شهر رم است.

سردیس فردوسی در اکسپوی شانگهای، سردیس فردوسی در موزه شهر سارایووی بوسنی و سردیس فردوسی در موزه ملی تاجیکستان که هر سه ساخته افشین اسفندیاری است، از دیگر آثار حجمی از فردوسی در جهان است.

مجسمه‌های فردوسی در سراسر جهان معمولاً ویژگی‌هایی چون شخصیت فردوسی و نمادی از اندیشه فردوسی را در خود دارند. برخی از مجسمه‌ها طراحی شده‌اند تا اندیشه‌های فردوسی را نمایان کنند برای مثال، بزرگ‌ترین سردیس فردوسی در ایران، با ارتفاع حدود هشت و نیم متر در دانشگاه فردوسی مشهد، طراحی شده است تا انتشار اندیشه فردوسی را به زمینه و زمانه امروزی نشان دهد. همچنین نصب در مکان‌های معروف و طراحی توسط هنرمندان مشهور از دیگر ویژگی‌های این مجسمه‌هاست.

نقدی که به برخی از این مجسمه‌ها وارد شده است، مربوط به جانمایی نامناسب آنها در فضای شهری است که بر این اساس، به نظر می‌رسد برخی از این مجسمه‌ها با محیط اطراف خود هماهنگی کافی ندارند اما در کل، مجسمه‌های فردوسی به عنوان نمادی از فرهنگ و هنر ایرانی، مورد توجه بسیاری از گردشگران قرار گرفته‌اند.

داستان‌های شاهنامه تأثیر به‌سزایی در مجسمه‌سازی ایران داشته است. داستان‌های حماسی قهرمانان، پادشاهان و موجودات افسانه‌ای، هنرمندان بسیاری را برای خلق مجسمه‌هایی که این شخصیت‌های افسانه‌ای را به تصویر می‌کشند، ترغیب کرده است. جزئیات پیچیده و عظمت موجود در شاهنامه بر سبک و مضامین مجسمه‌های ایرانی تأثیر گذاشته و میراث فرهنگی غنی این کشور را به نمایش می‌گذارد. از طریق این مجسمه‌ها، داستان‌های شاهنامه زنده می‌شوند و آن‌ها را برای نسل‌های آینده حفظ می‌کنند تا قدردانی و تحسین کنند.

از نمونه‌های قابل توجه این مجسمه‌ها، می‌توان به تصویرهای رستم و سهراب، ضحاک و کاوه و سیمرغ پرنده اسطوره‌ای اشاره کرد. همچنین، شهرداری شهر مشهد نیز برای ماندگار شدن اشعار و افسانه‌هایی که فردوسی در شاهنامه‌اش خلق کرده با هنر و طراحی و ساخت مجسمه‌سازان مشهدی برش‌های مهم و معروف این اثر را جاودانه کرده است. این مجسمه‌ها در شهر تاریخی توس و در جلوخان آرامگاه این شاعر بزرگ نصب شده است.

این مجسمه‌ها نه تنها استعداد هنری مجسمه‌سازان ایرانی را به نمایش می‌گذارد، بلکه یادآور میراث غنی ادبی شاهنامه است.

آزاده فضلی