به گزارش سارنا به نقل از مهر، متن پیش رو گزارش مشروح اولین جلسه از درس خارج فقه مهندسی ژنتیک و جنگ بیولوژیک است که توسط آیت الله رشاد به صورت آنلاین برگزار می‌شود؛
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمدلله، و الصلوه علی رسول الله، وعلی آله آل الله، و اللعن الدائم علی اعدائهم اعداءالله، الی یوم لقاء الله.
با سلام خدمت فضلایی که از سراسر کشور و احیاناً خارج از کشور، از امروز بشیوه مجازی به این جلسه بحث پیوسته اند.
اعیاد شعبانیه خاصه میلاد مبارک و نورانی حضرت بقیه الله سلام الله علیه و عجل الله تعالی فرجه الشریف را به همه مسلمین و آزادگان تبریک عرض می‌کنیم. همچنین گرامی می‌داریم علما، چهره‌ها و مردم عادی را که بر اثر بیماری کووید نوزده در این ایام جان باخته‌اند.
شؤون جهانی در پساکرونا
درمقدمه بحث، به عنوان بیان فلسفه پرداختن به دروسی تحت، عنوان "فقه التکنولوجیاالحیویه و الحرب البیولوجیه" که معادل آن در فارسی "مهندسی ژنتیک و جنگ بیولوژیک" است مطالبی را عرض می‌کنیم.
در این جلسات بنا داریم مباحث فقهی این حوزه بسیار گسترده را به اجمال مورد بحث قرار بدهیم.
در توضیح اینکه چرا این سلسله دروس را به جای بحث‌های عادی که طی سنوات داشته‌ایم شروع می‌کنیم، عرض می‌کنم، واقعه کرونا در واقع یک مفصل تقسیم تاریخ است، و جهان در شرف یک چرخش تاریخی است،. تاریخ جهان، به ما قبل کرونا و ما بعد کرونا تقسیم و براثر این فاجعه انسانی و این کارثه و حادثه تلخ، جهان، دیگرگون خواهد شد. این واقعه بسیاری از شئون بشری را تحت تأثیر قرار خواهد داد. بسا ساختارهای جهانی مورد بازنگری قرار بگیرد و پاره‌ای از اتحادیه‌ها منحل و تبدیل شود. اقتصاد جهان پس از کرونا تغییر خواهد کرد و این واقعه، حتی مباحث الهیاتی را نیز تحت تاثیرقرار خواهد داد.
جهان در شرف یک چرخش تاریخی است
این واقعه تلخ و فاجعه انسانی حتی در حوزه اخلاق و سبک زندگی بشر تأثیر گذار خواهد بود. در حوزه علم، تأثیر شگرفی خواهد گذاشت. این واقعه در قلمرو نظامیگری و حوزه تولید سلاح، تأثیر خود را خواهد گذاشت. چنان که در زمینه فقه هم این واقعه می‌تواند آثار و پیامدهایی داشته باشد که از جمله آنها و از ابعاد و بخشهای پراهمیت آن، به وجود آمدن حوزه‌های جدید در فقه است. این واقعه اهل حوزه و اصحاب فقه و تفقه را به اندیشه فرو برده و آنها را موضوعاتی جدیدی که لازم است از نگاه شریعت به آن نگریسته و فقه آنها تولید بشود متوجه میکند.
براساس این تصور و احساس ضرورت، به نظر رسید که در چارچوب جلسات محدود و معدودی و از باب فتح باب، بحث در زمینه نو مهندسی ژنتیک و جنگ بیولوژیک که احتمال می‌رود چنان که بعضی از سران کشورها، و سیاسیون و استراتژیست ها آن را مطرح کرده‌اند واقعه کرونا از جنس جنگ بیولوژیک قلمداد شود، را مورد توجه قرار دهیم
حادثه کرونا و مسؤولیت کنونی حوزه
در چنین شرایطی و در افق آینده و عالم پسا کرونا، حوزه، مسئولیت‌هایی دارد که در جای خود و در زمان مناسب باید به آن پرداخت. از جمله این مسئولیت‌ها این است که به بُعد فقهی از سویی و جهت اخلاقی از دیگر سو بپردازد و به ابواب و مسائل مرتبط با این واقعه و پیامدهای این کارثه و حادثه جهانی بپردازد. بنابر این، در حد وسع خود و بضاعت کم، به عنوان یک طلبه به این مسئله و موضوع اجمالا می‌پردازیم. چرا که حوزه می‌بایست در مواجهه مناسب، معقول و منطقی با حوادث و وقایع اینچنینی پیش آهنگ و پیشتاز باشد و به گمانه زنی، آینده شناسی و آینده پژوهی مبادرت ورزیده، متناسب با نیازهایی که در شرف پدید آمدن است موضع بگیرد و به آن نیازها و احتیاجات بپردازد.
راه تحول و تکامل فقه
تحول و تکامل فقه هم در گرو چنین رفتار علمی و منطقی است. البته برخی اساتیدوفضلای جوان، گاه تحت عنوان مسائل مستحدثه به مسائلی که مورد ابتلای جهان و انسان امروز است می‌پردازند. ولی این مقدار کفایت نمی‌کند. پرداختن به فروعی محدود و به اصطلاح، تک مسئله‌ها، به صورت گسیخته و غیرمنسجم، چندان در تحول و تکامل علم فقه مؤثر نخواهد بود. تحول هر علمی از جمله علم فقه، به تحول مؤلفه‌های آن است. باید درپنج حوزه «مبانی»، «موضوع»، «مسایل»، «غایت» و «منهج» که «مؤلفه های رکنیعلم» اند تحول به وجود بیاید تا علم متحول شود. باید در حوزه مسائل، عرصه‌های جدید و فتح نشده گشوده شود. نه در غالب تک مسئله‌ها، بلکه اهل فضل به بسته‌ای از مباحث و مسائل در یک حوزه پر اهمیت و نوپیدا بپردازند و تولید ادبیات جدید شود. تااز این رهگذر، به تدریج ابوابی در فقه افزوده شود و در تحول و تکامل فقه تأثیر بگذارد. چنان که در مواقعی از تاریخ، فقه، خاصه فقه مکتب اهل بیت سلام الله علیهم در مواردی پیش قدم شده و تأثیرات تاریخی در تحولات داشته است.
فتوای مترقی و سرنوشت‌ساز رهبری در سلول‌های بنیادین
از باب نمونه و به م مناسبت عرض می‌کنم در همین مسئله تکنولوژی بیولوژیک و به اصطلاح زیست فناوری، در روزگار ما تحت تأثیر یک فتوای ارزشمند و مترقی، اتفاق با ارزش ی افتاد. آن این بود که در مسئله سلول‌های بنیادین که از مهمترین مباحث و مسائل حوزه زیست فناوری (التکنولوجیا الحیویه) است، چندین سال پیش این پرسش مطرح شد که آیا در حوزه سلول‌های بنیادی جایز است ورود کنیم یا جایز نیست؟ آیا ورود در این حوزه‌های مطالعاتی، در حوزه علم، به نحوی دخالت در خلقت الهی نیست؟ بعضی چنین تصور و توهمی داشتند. در آن ایام وقتی این سوال مطرح شد، در آمریکا - زمان بوش پسر بود که به اصطلاح اینها مدعی اند مذهبی هستند- بوش گفت این اقدام یک اقدام خلاف اخلاق است. چون دخالت در کار خدا است. نوعی دخالت در خلقت است. ولی پس از استفتائیکه از رهبر معظم انقلاب شد که آیا چنین مطالعات علمی مجاز هست یا نه؟ ایشان فرمودند؛ نه هیچ مشکلی ندارد. ایشان فتوا به حلیت و جواز داده بودند. البته توصیه کرده بودند که در خصوص سلول‌های بنیادین حیوانی و احیاناً نباتی فعلاً مطالعه شود. پس از ان، این کار در ایران شروع شد. نهی آقای بوش در آمریکا تأثیر منفی خودش را گذاشت. این فتوای مترقی رهبر معظم انقلاب تأثیر مثبت خودش را در ایران گذاشت. لذا ما الان در زمره کشورهایی هستیم که در رتبه‌های بالا و ردیف‌های اول این دانش هستیم. بخشی از دانش زیست فناوری تحت تأثیر همین فتوای مترقی و زنده، اینگونه هست.
ضرورت ورود دین به مباحث الهیاتی و فقهی زیست فناوری
در هر حال، ورود دین چه در افق الهیات و مباحث کلامی، چه در افق اخلاق و مباحث اخلاقی، چه در افق فقه و مباحث احکامی و حتی در افق علم و تولید معرفت می‌تواند تأثیرات تحول آفرین، تاریخ ساز و سرنوشت سازی را رقم زند. بزرگان ما البته باید وارد شوند. بنده طلبه تنها از باب فتح باب بحث وارد می‌شوم. احیاناً ممکن است بر اثر طرح این مباحث، و پاره‌ای نکاتی که به ذهن می‌رسد و به نحو ناقص و نارس عنوان خواهیم کرد دیگرانی هم در این حوزه ورود کنند و بحث‌هایی را مطرح کنند.
عنوان بحث، همانطور که عرض کردیم " التکنولوژجیا الحیویه و الحرب البیولوجیه" مهندسی ژنتیک و جنگ بیولوژیک"واحیانا مسئله تولید، نگهداشت، خرید، فروش، احیاناً کاربرد جنگ افزارهای به اصطلاح بیولوژیک خواهد بود. می‌خواهیم ببینیم احکام اینها چیست. مباحاست یا خیر. جایز است یا خیر. احیاناً اگر جایز است در چه حدود و با چه مبانی جایز است. اگر ممنوع است به لحاظ شرعی ادله اش چیست. این را می‌خواهیم بحث کنیم.
ما اجمالا می‌خواهیم بحث کنیم. به همین جهت چند محور محدود را بناست مورد بحث قرار دهیم هر چند، مجموعه مباحثی که در حوزه زیست فناوری با معنای وسیع و قلمرو گسترده آن قابل طرح وبحث است بسیار وسیع است. چنانکه اگر کسی موضوع اصلی خارج فقه اش را به مباحث و مسائل عنوان فقه زیست فناوری اختصاص دهد حداقل باید پنج سال و بسا بیش از آن یعنی یک دوره معتنابهی از خارج فقه را باید به این مسائل بپردازد. چون مباحث فراوانی در این بخش قابل طرح است. وقتی به ساختار مباحث زیست فناوری که اشاره خواهیم کرد برسیم، فهرست و قائمه ای از آن مباحث ارائه خواهیم کرد و آنجا روشن خواهد شد که چه مقدار و چه مباحثی و با چه ابعاد گسترده‌ای از لحاظ فقهی در این زمینه قابل بحث است. همینطور از لحاظ اخلاقی -که البته از موضوع بحث ما خارج هست- و نیز در حوزه الهیات و مباحث کلامی فهرست بلند بالایی از مباحث قابل طرح و بحث است.
سیر و ساختار دروس فقه مهندسی ژنتیک
اجمالا سیر بحث‌های این جلسات محدود و معدود بنا داریم و محورهای اصلی آن را برای مخاطبین اجمالا عرض می‌کنم. از همه فضلای عزیز و محترم تقاضا می‌کنم این محورهایی که عرض می‌کنیم را مورد تأمل قرار دهند، به منابع مراجعه کنند، اگر مقالاتی وجود دارد -گرچه ادبیات این بحث‌ها بسیار فقیر است و مقاله و کتاب کمتر نوشته شده است- جستجو و دسترسی پیدا کنند و مطالعه کنند و پیشنهاداتشان را در جهت تکمیل و توسعه بحث ارائه فرمایند.
ابتدا چند نکته را تحت عنوان "امور تمهیدیه" مورد بحث قرار خواهیم داد. از جمله راجع به تحلیل عنوان "فقه التکنولوجیا الحیویه و الحرب البیولوجیه" خود این عنوان را باید تبیین کنیم. مراد از بیوتکنولوژی و زیست فناوری و منظور از جنگ بیولوژیک چیست. بعضی از "مفردات مفتاحیه" و واژه‌های کلیدی که در این بحث به کار می‌رود به اصطلاح مفهوم شناسی و مبادی تصوری بحث را تحت عنوان "التعرف علی التکنولوجیا الحیویه فی الجمله و التلویح الی ماهیت‌ها و نطاقها و اقسام‌ها مورد اشاره قرار خواهیم داد.
"التعرف علی التکنولوجیا الحیویه فی الجمله و التلویح الی ماهیت‌ها و نطاقها و اقسام‌ها" یک محور و امر اولی است که ذیل بحث‌های مقدماتی عرض خواهیم کرد. همچنین در "الحرب البیولوجیه، التعرف علی الحرب البیولوجیه و التلویح الی نطاقها و اقسام‌ها."
محور دومی که ذیل بحث‌های تمهیدی و مقدماتی مورد بحث قرار خواهیم داد اهمیت زیست فناوری و ابعاد و میادین و ساحاتی است که زیست فناوری شامل آنها می‌شود "اهمیه التکنولوجیه الحیویه و مجالاتها الاستراتجیه فی عهدنا الراهن. در روزگار ما زیست فناوری از یک گسترش و سعه بی نظیری برخوردار شده، مباحث فراوانی در ذیل این عنوان طرح می‌شود. "التکنولوجیه الحیویه" دارای ابعاد مختلف و عرصه‌های گوناگون است. علاوه بر اینکه در بخش‌هایی- بلکه همه بخشهای- از این مباحث هم خطرات و مخاطراتی مطرح است و دستاوردهای ارزشمندی به جهات مختلف وجود دارد. در نتیجه باید اهمیت زیست فناوری و ابعاد و عرصه‌های آن اجمالا مورد بحث و بررسی قرار گیرد.
بعضی امور مقدماتی را باید مورد اشاره باید قرار بدهیم. امر نخست، مباحث مفهومی شناسی و مباحث مربوط به مبادی تصوریه، امر دوم، اهمیت زیست فناوری و ابعاد و ساحات آن در روزگار ما و احیاناً احتمالات مختلفی که هم از با رویکرد مثبت و هم از با رویکرد منفی در این زمینه مطرح است. محور سومی که در بخش مقدماتی باید مورد بحث قرار بدهیم پیشینۀ تاریخی این مسئله است. پیشینۀ تاریخی از دو جهت مورد توجه است. هم به لحاظ موضوع و به اصطلاح عملی و هم به لحاظ به اصطلاح علمی و نظری. یعنی اینکه در تاریخ بشر زیست فناوری چه پیشینه‌ای دارد. گاهی ادعا شده که زیست فناوری به معنای وسیع آن -ولو در صورت‌های ابتدایی- پیشینه‌ای شش هزار ساله دارد. این لازم است اجمالا مورد بحث و اشاره قرار بگیرد. و بعد در دوره اسلامی و در کتاب، سنت و فقه ما به لحاظ نظری چه مقدار به این مسئله پرداخته شده است. امر چهارم در واقع روشی است که با آن باید به مباحث فقه زیست فناوری و مهندسی ژنتیک دست پیدا کنیم. چون این مبحث دارای پیشینه و ادبیات غنی نیست و طبعاً فقهای ما مثل سایر ابواب فقه به این مبحث نپرداخته‌اند. به نحوی که بتوانیم بگوییم سیر و مسیر بحث چیست و چه مباحث و مسائلی در ذیل این عنوان مطرح شده و ما باید به آن وارد شویم. باید با یک روش شناسی مناسب و منهجیۀ مناسبی ترتیب و تنسیق فروع قابل طرح ذیل این عنوان را ارائه کنیم. در"منهجیۀ تنسیق بحوث فقه التکنولوژیه الحیویه و الحرب البیولوجیه" ما با یک منطقی که در نظر داریم و عرض خواهیم کرد توضیح می‌دهیم که چگونه می‌توان فروعات این بحث فقهی را تنظیم کرد و با یک ترتیب منطقی و سیر منسجمی آنها را مورد بحث و بررسی قرار داد و نظر داد.
این چهار نکته نکاتی است که به مثابه بحث‌های مقدماتی باید به آنها پرداخته شود. بعد از آن بنا داریم به اجمال و در حد سه فصلی که الان عرض می‌کنیم به مباحث اصلی این عنوان بپردازیم.
محور اول دروس فقه ژنتیک و جنگ بیولوژیک
فصل اول در خصوص مبادی و به اصطلاح امروز پیش انگاره‌های نظری فقه مهندسی ژنتیک و نیز قواعد اصولیه ای که به نحوی مرتبط به و ذات الصله است به این موضوع و همچنین قواعد فقهیه ای که می‌توانند در این حوزه بحثی مورد تمسک قرار بگیرد اختصاص دارد. ما پیش از آنکه به فروع بپردازیم می‌خواهیم به پاره‌ای از مبانی و زیرساخت‌های معرفتی و قواعد این مبحث بپردازیم. "المبادی النظریه و القواعد الاصولیه و القواعد الفقهیه" یک فصل را به این مبحث اختصاص خواهیم داد. البته این به این معنا نیست به تفصیل در این محورها وارد شویم بلکه در حد ارائه فهرست است. چون ورود تفصیلی به این محورها به یک دوره نسبتاً طولانی نیاز دارد و قصد تطویل نداریم. اجمالا اشاره کنیم مبادی نظری بحث زیست فناوری و مهندسی ژنتیک چیست. همچنین بگوییم چه قواعد اصولیه ای با این مبحث مرتبط است. نیز توضیح دهیم که کدام قواعد فقهیه می‌تواند در مقام اصطیاد فروع جزئیه در این زمینه به کار بیاید.
محور دوم دروس فقه ژنتیک و جنگ بیولوژیک
فصل دوم ی که بناست به آن بپردازیم خلاصه‌ای و نمونه‌هایی نموذج و نماذج از فروع فقهی التکنولوژی الحیویه، فقه مهندسی ژنتیک را مورد بحث قرار خواهیم داد این را البته با دسته بندی که عرض خواهیم کرد الان بنا را بر مرور اجمالی می‌گذاریم و به همین اکتفا می‌کنیم. در واقع ما در فصل دوم از مباحثمان نمونه‌ای از فروع فقهی عنوان زیست فناوری را با ترتیب منطقی که عرض می‌کنیم مطرح خواهیم کرد. چون ابعاد و ساحات و عرصه‌های زیست فناوری مختلف است، ذیل هر یک از ابعاد و ساحات پاره‌ای از احکام را و پرسش‌های فقهی را طرح خواهیم کرد و در وقت بسیار محدودی که داریم به پاسخ آنها بر اساس ادله و مبانی خواهیم پرداخت.
محور سوم دروس فقه ژنتیک و جنگ بیولوژیک
فصل سوم و آخرین فصلی که بنا داریم انشاالله اگر توفیق الهی همراه باشد صلاحیتی باشد ان اشالله به آن بپردازیم پاره‌ای و نمونه‌هایی از فقه الحرب البیولوجیه است فقه جنگ بیولوژیک که خب امروزه قدرت‌ها از آن استفاده می‌کنند و پرسش‌هایی را ایجاد کرده است. در قلمرو های مختلف از جمله قلمرو فقه در این زمینه هم ما به اجمال بحث را برگزار خواهیم کرد. چون مبحث جنگ بیولوژیک در واقع یکی از فروعات و محورهای زیست فناوری و فقه زیست فناوری است. به لحاظ اهمیت و به اعتبار اینکه این روزها در دنیا مطرح شده است که بیماری کووید نوزده و شیوع ویروس کرونا از نوع جنگ بیولوژی است، به این اعتبار این محور را تفصیل بیشتری خواهیم داد. ولی خب نه چندان مفصل. لهذا محور سوم این سلسله بحث‌ها و دروس ما ذیل عنوان فصل سوم "نبذه من فروع فقه الحرب البیولوجیه"خواهد بود که هم مباحثی دارد در زمینه جهات امنیتی و هم جهات جنگی و در زمینه سلاح بیولوژیک و هم انواع مسائلی که در زمینه جنگ‌های بیولوژیک قابل طرح هست و حکم فقهی دارد. اجمالا به اینها هم ان شاالله خواهیم پرداخت
با توجه توضیحاتی که عرض شد، سیر و ساختار اجمالی مباحث این سلسله دروس به ترتیب زیر خواهد بود:
دروس فقه
التکنولوجیا الحیویّة و الحرب البیولوجیّة
فاتحة: فی البحث عن عدّة امور تمهیدیّة یجدر بنا التّلویح الیها اجمالاً، قبل الخوض فی صلب البحث عن فقه التکنولوجیا الحیویّة و الحرب البیولوجیّة:
الأمر الأوّل: التعرّف علی العنوان و المفردات و التّراکیب المفتاحیّة للمبحث.
۱ التعرّف علی «التّکنولوجیا الحیویّة» فی الجملة، و التلویح إلیٰ «ماهیّتِها»، و «نطاقِها» و «اقسامِها».
۲ التعرّف علی «الحرب البیولوجیّة» و التلویح إلی «نطاقها» و «اقسام‌ها».
الأمر الثّانی: اهمّیّة التّکنولوجیا الحیویّة و مجالاتها الإستراتجیّة فی عهدنا الرّاهن من جهتی التحدّیات و المعطیات (و بالتّالی اهمیة فقه التّکنولوجیا الحیویّة و اخلاق‌ها) من منظارات مختلفة:
الأمر الثّالث: نشئة «التّکنولوجیا الحیویّة» و «الحرب البیولوجیّة» عبر التأریخ.
الأمر الرّابع: منهجیّة تنسیق بحوث فقه التکنولوجیا الحیویّة و الحرب البیولوجیّة.
الفصل الأوّل: نظرة عابرة إلی «المبادئ النظریّة» و «القواعد الأصولیة» و «القواعد الفقهیة» المتعلّقة [ذات الصّلة] بفقه التّکنولوجیا الحیویّة و الحرب البیولوجیّة.
نظرة عابرة إلی المبادئ النظریّة [المباشرة و القریبة و البعیدة] لفقه التّکنولوجیا الحیویّة و الحرب البیولوجیّة.
نظرة عابرة إلی القواعد الأصولیّة المتعلّقة [ذات الصلة] بفقه التّکنولوجیا الحیویّة و الحرب البیولوجیّة.
نظرة عابرة إلی القواعد الفقهیّة المتعلّقة [ذات الصلة] بفقه التّکنولوجیا الحیویّة و الحرب البیولوجیّة.
الفصل الثّانی: نبذة من فروع فقه التّکنولوجیا الحیویّة، فنحث عنها من خلال عدّة فصوص.
الفصّ الأوّل: فی ما یتعلّق بالهَندسة الوراثیّة الإنسانیّة.
الفصّ الثّانی: فی ما یتعلّق بالهَندسة الوراثیّة الحیوانیّة.
الفصّ الثّالث: فی ما یتعلّق بالتکنولوجیا الحیویّة النّباتیّة و الزّراعیّة.
الفصّ الرّابع: فی ما یتعلّق بالتکنولوجیا الحیویّة الغذائیّة.
الفصّ الخامس: فی ما یتعلّق بالتکنولوجیا الحیویّة الصحّیّة.
الفصّ السّادس: فی ما یتعلّق بالصیدلة الحیویّة و استخدام التکنولوجیا الحیویة فی تصنیع الأدویة.
الفصل الثّالث: نبذة من فروع فقه الحرب البیولوجیة.
الفص الأوّل: فی ما یتعلّق بالتکنولوجیا الحیویّة الأمنیّة.
الفص الثانی: فی ما یتعلّق بالتکنولوجیا الحیویّة العسکریّة.
الفص الثالث: فی ما یتعلّق بالأسلحة الدمّارة.
در پایان جلسه اول و توضیحات مقدماتی من تاکید می‌کنم که بنا داریم ان شاالله به عنایت الهی و توجهات حضرت حجت، سلام الله علیه این بحث‌ها را روزهای زوج ارائه کنیم ان شاالله رأس ساعت هفت درس را شروع می‌کنیم و به صورت آنلاین برخط و زنده این دروس از طریق شبکه ای شیا و مدرسه فقاهت پخش خواهد شد. وصل الله علی محمد و اله الطاهرین.
نظر بدهید