واکاوی دو بحران ارزی ـ تورمی در دهه ۹۰/ کسری بودجه یا بحران نظام بانکی؛ کدام‌یک عامل رشد جهشی نقدینگی بود؟

به گزارش سارنا به نقل از تسنیم، بر اساس تازه‌ترین آمار رسمی بانک مرکزی، نرخ رشد نقدینگی در سال 99 به 40.6 درصد رسید که بالاترین نرخ رشد نقدینگی طی 43 سال اخیر است. نقدینگی یا «Liquidity» اصطلاحاً نوعی از پول است که شامل اسکناس و مسکوک نزد مردم، سپرده‌های جاری و پس‌انداز و سرمایه‌گذاری‌های مدت‌دار می‌شود، در واقع نقدینگی (پول) شامل اسکناس و مسکوک و سپرده‌های مردم در بانک‌ها است، اما به‌خلاف تصور عموم، سهم اسکناس و مسکوک از این پول، بسیار ناچیز است. بر اساس آمارهای بانک مرکزی در پایان مرداد 1397 تنها 2.65 درصد از نقدینگیِ 1646 هزار میلیارد تومانی به‌صورت اسکناس و مسکوک بوده است و مابقی پول مردم به‌صورت سپرده‌های بانکی است.

همان‌طور که در نمودار زیر مشخص است در دوره‌هایی که اقتصاد ایران با شوک تحریمهای اقتصادی آمریکا مواجه شده است شاهد رشد افسارگسیخته نقدینگی نیز بوده‌ایم، به‌عنوان مثال در سال 1391 در حالی که نقدینگی به 460 هزار میلیارد تومان رسید میزان رشد نقدینگی حدود 31 درصد بوده است، این درحالی است که در سال قبل از آن یعنی 1390 رشد نقدینگی تنها 19 درصد بود.

همچنین در سال 1399 که به‌نوعی رکورد رشد نقدینگی شکسته شد، رقم نقدینگی به 3475 هزار میلیارد تومان رسید و رشد نقدینگی نیز حدود 41 درصد بود. البته ذکر این نکته نیز ضروری است که در سال 1398 نیز رشد نقدینگی بالاتر از متوسط بلندمدت و حدود 30 درصد بوده است.

نکته جالب توجه این‌که عملاً موج دوم تحریمهای اقتصادی در سال 1397 آغاز شد اما در این سال رشد نقدینگی 23 درصد و رشد چشم‌گیری نداشت، این درحالی است که ظاهراً تحولات اقتصادی منفی به‌خصوص در حوزه بودجه در سال 1398 آغاز شد و از همان برهه نیز رشد نقدینگی به بیش از 30 درصد افزایش یافت، همین جا باید به این نکته توجه داشت که عملاً فروش نفت ایران از میانه بهار سال 98 با مشکل جدی مواجه شده است. اخیراً معاون اقتصادی سازمان برنامه و بودجه اعلام کرد تا قبل از اردیبهشت سال 1398 ایران روزانه تا 2 میلیون بشکه نفت فروخته بود اما بعد از اردیبهشت ماه فروش نفت ایران به‌شدت کاهش یافت، همین موضوع یک ناترازی جدی در واگذاری دارایی‌های سرمایه‌ای در بودجه سال 1398 ایجاد کرد.

اگر به نمودار زیر دقت شود در سال 1399 حدود 1000 هزار میلیارد تومان به مجموع نقدینگی اضافه شده است، در این مدت متوسط ضریب فزاینده حدوده 7 بوده و اگر 100 هزار میلیارد تومان از محل پایه پولی برای اهدافی مثل کسری بودجه یا کرونا تأمین شده باشد، عملاً منجر به شکل‌گیری 700 هزار میلیارد تومان از مجموع 1000 هزار میلیارد تومان نقدینگی شده است، بر این اساس می‌توان ادعا کرد که کسری بودجه در زمان شوک تورمی سهم 70درصدی در رشد نقدینگی داشته است، در این بین چند آمار مهم اقتصادی را نیز باید به‌خاطر داشته باشیم متوسط نرخ ارز از حدود 14 هزار تومان به نزدیک 23 هزار تومان در پایان سال گذشته افزایش یافت و تقریباً رشد 100درصدی را تجربه کرد. برای نرخ تورم نیز اعداد مختلفی از سوی کارشناسان در فروردین ماه 1400 مطرح شده است اما رشد تقریباً دوبرابری قیمت مسکن و رسیدن به کانال 30 میلیون تومانی برای هر مترمسکن نشان‌دهنده عمق فاجعه ناشی از تحولات مربوط به رشد نقدینگی در زمان شوک ارزی است.

برای واکاوی دلیل رشد نقدینگی در ابتدای دهه 1390 باید از طریق بررسی رشد پایه پولی و ضریب فزاینده میزان اثرگذاری کسری بودجه در رشد نقدینگی را ردیابی کرد که ظاهراً فرایند پرچالشی به‌نظر می‌رسد، چراکه میزان بدهی بانکها در پایه پولی مؤثر است و نمی‌توان از رشد پایه پولی تنها به افزایش بدهی دولت به بانک مرکزی رسید اما با توجه به مطالبات رسانه‌ای که در سال 1399 انجام شد مقامات مسئول در بانک مرکزی و... گوشه‌ای از زوایای پنهان مدیریت بودجه در دو سال اخیر را که کرونا و تحریم هر دو بر اقتصاد ایران تحمیل شده بود شفاف کردند.

در ادامه تلاش می‌کنیم با بررسی تشدید کسری بودجه در سال 1398 و 1399 و هم‌زمانی این موضوع با چالش تحریمهای اقتصادی (کاهش دسترسی به درآمدهای ارزی ایران) و لحاظ کردن شواهدی مبتنی بر همسانی این برهه با ابتدای دهه 90 به یک الگویی از سهم کسری بودجه و ناترازی نظام بانکداری کشور در رشد نقدینگی دست یابیم.

به‌اذعان رئیس‌کل بانک مرکزی در اواخر سال 1398 دولت مجوز تسعیر... میلیارد دلار از منابع صندوق توسعه ملی را دریافت کرد، در آن برهه بانک مرکزی با پیش‌فروش منابع ارزی صندوق توسعه، باید منابع ریالی را در اختیار دولت قرار می‌داد.

رئیس‌کل بانک مرکزی در مرداد 1399 نوشته بود، خرید بخشی از منابع ارزی صندوق توسعه ملی، جهت تأمین کسری بودجه توسط بانک مرکزی (آن‌چنان که در بودجه سال 98 تکلیف شد) در شرایط تحریمی، تأمین کسری بودجه از محل پایه پولی است. این روش، در کوتاه‌مدت، همانند استقراض از بانک مرکزی خواهد بود.

همچنین وی در ابتدای سال جاری نیز گفت، در سال 1398 و 1399 بخشی از بودجه دولت از تسعیر منابع صندوق توسعه ملی تأمین شده است و در شرایطی که منابع این صندوق و ارزهای آن در داخل وجود ندارد و در خارج مسدود است، بانک مرکزی هم مکلف به تبدیل به ریال شده است؛ یعنی چاپ پول انجام داده است و حداقل در کوتاه‌مدت این اتفاق افتاده است که به افزایش تورم منتهی خواهد شد.

در ادیبهشت ماه نیز رئیس‌کل پیشین بانک مرکزی اعلام کرد، "پشت‌پرده رشد 20 درصد واحد پایه پولی در بهمن و اسفند 98 کسری بودجه 60 هزار میلیارد تومانی دولت بود، پولی که قرار شد در قالب 5 میلیارد دلار از صندوق توسعه ملی برداشت شود، پولی که اصلاً وجود نداشت و پشتوانه نداشت. متعاقب این اتفاق به‌دلیل کرونا 75 هزار میلیارد تومان نیز بابت خسارت و بیکاری ناشی از کووید19 در قالب وام‌های یک‌میلیون تومانی با نرخ 12 درصد پرداخت شد که این نقدینگی با ضریب فزاینده 7.5 درصد رشد کرد، پولی که بانک‌ها به‌دلیل شرایط خاص کرونا نتوانستند با آن کاری کنند. بخشی از این پول به بورس آمد و آن شرایط عجیب در ماه‌های نخستین سال 99 رقم خورد. برای این‌که رشد پایه پولی را درک کنید باید بدانید که از اول 98 تا بهمن 98 رشد پایه پولی 10 واحد درصد پایه پولی بود، دقت کنید این رشد در بهمن و اسفند 98 شد 20 واحد درصد پایه پولی. در نهایت در بهار 99 معادل 80 هزار میلیارد تومان عرضه مازاد پول ایجاد شد و کشور تاب تحمل چنین نقدینگی فاقد پشتوانه‌ای را نداشت."

در همین راستا مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی با اشاره به استفاده گسترده دولت از منابع صندوق توسعه ملی برای جبران کسری بودجه سال 98 اعلام کرد: از مجموع 9 میلیارد دلار منابع ارزی استفاده‌شده این صندوق، نزدیک به 7 میلیارد دلار یعنی حدود 80 هزار میلیارد تومان از طریق پایه پولی و توسط بانک مرکزی تأمین شده است.

اقتصاددان نهادگرا: سهم بانکهای خصوصی در افزایش نقدینگی 8برابر کسری بودجه!

به گزارش تسنیم؛ موضوع بحران در نظام بانکی و خلق روزانه چند هزار میلیارد تومان نقدینگی یک چالش بدیهی در اقتصاد ایران محسوب می‌شود که برای درمان آن بایستی راهکارهای مقتضی اتخاذ شود. طیفی از اقتصاددانان از جمله معاون اول دولت نهم و... معتقدند،‌ از سال 1380 (تأسیس اولین بانک خصوصی در کشور) مسبب 87 درصد افزایش نقدینگی و تورم کشور، بانک‌های خصوصی می‌باشند اما برخی برای حل مشکل رشد نقدینگی آن هم توسط بانک‌های خصوصی، پیشنهاد استقلال بانک مرکزی از دولت را دارند که تنها 13 درصد مشکل رشد نقدینگی به آن منتسب است.

سازوکار تشدید رشد نقدینگی با ورود اجباری منابع نفتی در بودجه

از سوی دیگر برخی اقتصاددانان شناخته‌شده (به‌خصوص طیفی از اساتید دانشگاه تهران) که از سالها قبل و برهه‌ای که هنوز بانکهای خصوصی پا به عرصه اقتصاد ایران نگذاشته بودند، به مقوله رشد نقدینگی در اقتصاد ایران پرداخته تأکید داشتند وقتی در بودجه از منابع نفتی و دارایی سرمایه‌ای مبتنی بر نفت و فرآورده‌ها استفاده می‌شود عملاً بانک مرکزی قبل از دسترسی به منابع ارزی، ریال در اختیار دولت قرار می‌دهد و از سوی دیگر اثر تزریق دلارهای نفتی برای واردات هم نمی‌تواند به‌قدر کافی کارکرد هدم نقدینگی را انجام دهد و این روند طی سالها به رشد نقدینگی مزمن در بلندمدت منجر می‌شود. 

جهش قیمت مسکن و خودرو درست در اوج بحران کسری بودجه و جهش رشد نقدینگی

این درحالی است که بررسی تحولات جدی اقتصادی دهه 90 مثل دو شوک ارزی ابتدا و انتهای این برهه و همچنین جهش قیمت مسکن که سهم مؤثری در سبد اقلام خانوار دارد نشان می‌دهد در بزنگاه‌های کسری بودجه و رشد جهشی نقدینگی عملاً با شوکهای تورمی جدی‌تر مواجه شده‌ایم.

شاید یکی از ایده‌های خیلی پرتکرار در توجیه وضعیت امروز اقتصاد ایران، جمع شدن فنر نقدینگی و رها شدن دفعی آن باشد. نکته جالب توجه اینکه معمولاً این ایده با تحولات مربوط به رشد نرخ ارز، رشد نقدینگی و تورم هم‌خوانی دارد، به‌عنوان مثال قیمت ارز از ابتدا و تا انتهای حضور آقای روحانی در پست ریاست‌جمهوری تقریباً 6.8 برابر شده است نکته جالب توجه نیز اینکه نقدینگی نیز در این 8 سال تقریباً 6 برابر شده است.

شاید در نگاه اول یک همخوانی بین این دو متغیر دیده شود اما در این بین یک سؤال ایجاد می‌شود: آیا هر رشد نقدینگی منجر به تورم می‌شود؟ آیا تورم متناسب با رشد نقدینگی افزایش می‌یابد؟ به‌عنوان یک مثال ساده می‌توان به اقتصاد آمریکا رجوع کرد، طی 20 سال اخیر با وجود رشد تقریباً 400درصدی نقدینگی تورم تنها 50 درصد رشد کرده است.

در یک جمع‌بندی می‌توان گفت که خلق پول در نظام بانکی کشور یکی از اشکالات مهم در اقتصاد ایران محسوب می‌شود و باید برای این عارضه چاره‌اندیشی کرد اما شواهد نشان می‌دهد در برهه‌های جهش نرخ ارز و سالهای کسری بودجه، نقدینگی به‌صورت جهشی رشد کرده است و اتفاقاً در همین سالها بود که اقلام مصرفی (که حالا کالای سرمایه‌ای تبدیل شدند) مثل خودرو و مسکن جهشهای چندصددرصدی را تجربه کردند، به‌عبارت دقیقتر، اگر در سالی مثل 1398 و یا 1399 سهم کسری بودجه در نقدینگی حدود 70 و سهم سیستم بانکی 30 درصد بوده اما در سالهای عادی دیگر شاید این نسبت معکوس باشد.

به گزارش تسنیم‌، موضوع سهم بحران نظام بانکی و کسری بودجه در رشد افسارگسیخته نقدینگی و تبعات تورمی آنها به یکی از چالشها و ابهامات میان اقتصاددانان ایرانی بدل شده و حتی دامنه آن به طرح جدید قانون بانک مرکزی که اخیراً کلیات آن در مجلس شورای اسلامی نیز به تصویب رسیده است. برخی سهم کسری بودجه را به‌شدت در رشد نقدینگی مؤثر می‌دانند و بحث استقلال بانک مرکزی را با جدیت دنبال می‌کنند و گروه دیگر بر سهم جدی و غیر قابل اغماض نظام بانکی تأکید دارند و از این مسیر بحث اسقلال نظام بانکی را یک آدرس غلط برای نادیده گرفتن و احتمالاً رها کردن وضعیت آشفته نظام بانکداری ایران قلمداد می‌کنند.

علیرضا رحیمی‌نژاد*