اولین مقاله فاز انسانی واکسن "برکت" چه نتایجی داشته است؟

به گزارش سارنا به نقل از ایسنا، به طور کلی چرخه توسعه واکسن‌ها؛ یک فرآیند ۶ مرحله‌ای است که مراحل مختلفی از جمله اکتشافی، پیش‌بالینی (فاز حیوانی)، کارآزمایی بالینی، تایید مجوز، تولید انبوه و کنترل کیفیت دارد. مراحل اول و دوم (اکتشافی و پیش‌بالینی) در آزمایشگاه و بدون آزمایش بر روی انسان، انجام می‌شود. مرحله کارآزمایی بالینی خود به تنهایی در سه زیرمرحله (کارآزمایی بالینی فاز اول، دوم و سوم) انجام می‌شود. در صورت تایید ایمنی و اثربخشی واکسن در مراحل مختلف کارآزمایی بالینی، واکسن، تاییدیه و مجوز سازمان غذا و دارو را دریافت می‌کند. بعد از مرحله چهارم، سازمان‌های نظارتی پایش عوارض جانبی و بالقوه واکسن را که ممکن است در کارآزمایی‌های بالینی نشان داده نشده باشد، مورد ارزیابی قرار می‌دهند. 

چرخه تولید واکسن، به طور معمول چند سال طول می‌کشد ولی در شرایط همه‌گیری کرونا، به دلیل خطر ناشی از ابتلا به این بیماری و مرگ و میر بالای این ویروس، کشورها و شرکت‌های تولیدکننده به این سمت رفتند که توسعه واکسن‌ها را با سرعت هر چه بیشتر پیش ببرند و در این شرایط ممکن است تمامی مراحل توسعه، به طور کامل انجام نشوند. البته نقش سازمان‌های نظارتی در این وضعیت، پررنگ‌تر می‌شود.

در این میان، واکسن «کوو ایران برکت»، اولین واکسن ایرانی کرونا بود که توسط گروه صنعتی «شفا فارمد»؛ از شرکت‌های وابسته به گروه دارویی «برکت» به مالکیت «ستاد اجرایی فرمان امام» توسعه یافت. این واکسن نیز همانند تمام واکسن‌ها در جهان، نیاز به انجام مطالعات مختلفی داشت تا ایمنی و اثربخشی آن مشخص شود.

آغاز مطالعات حیوانی و انسانی واکسن برکت 

مطالعات پیش بالینی واکسن کووایران برکت، در اسفندماه ۱۳۹۸ آغاز شد و نزدیک به ۹ ماه به طول انجامید. در این مرحله، برای بررسی ایمنی و اثربخشی واکسن کووایران برکت، از حیوانات آزمایشگاهی مختلف شامل موش‌های BALB/c، خوکچه هندی، موش‌های صحرایی، خرگوش‌های سفید نیوزلندی و میمون رزوس استفاده شد.

فاز اول مطالعه کارآزمایی بالینی این واکسن، در تاریخ نهم دی‌ماه ۱۳۹۹ آغاز شد و در ۱۴ اسفندماه ۱۳۹۹ به پایان رسید. فاز اول کارآزمایی بالینی واکسن کوو ایران برکت در دو زیر مرحله انجام گرفت. در مرحله اول این مطالعه ۵۶ نفر داوطلب شرکت کردند و پژوهشگران به صورت تصادفی آن‌ها را به سه گروه پلاسبو یا دارونما (هشت نفر)، واکسن سه میکروگرم (۲۴ نفر) و واکسن پنج میکروگرم (۲۴ نفر) تقسیم کردند. داوطلبان در این مرحله دو دوز از واکسن یا دارونما را به فاصله ۱۴ روز دریافت کردند.

بخش دوم از فاز اول مطالعات این واکسن، بر روی ۳۲ داوطلب سالم ۵۱ تا ۷۵ سال در تاریخ ۲۵ اسفندماه ۱۳۹۹ آغاز شد و در تاریخ ۲۰ فروردین‌ماه ۱۴۰۰، با تزریق دوز دوم به آخرین داوطلب، به پایان رسید. این داوطلب‌ها به صورت تصادفی به دو گروه پلاسبو یا دارونما (هشت نفر) و گروه واکسن پنج میکروگرم (۲۴ نفر)، تقسیم شدند. با توجه به این‌که دوز پنج میکروگرم در بخش اول این مطالعات، ایمنی‌زایی بهتری داشت، این میزان به عنوان دوز منتخب در ادامه مطالعات، انتخاب شد. شرکت‌کنندگان در این مطالعه، دو دوز واکسن یا دارونما با فاصله ۱۴ روز دریافت کردند. 

پس از پایان مرحله اول کارآزمایی بالینی واکسن کووایران برکت، فاز دوم این مطالعات نیز از تاریخ ۲۵ اسفندماه ۱۳۹۹ شروع شد و تا چهارم خرداد ماه ۱۴۰۰ به طول انجامید. در این مرحله ۲۸۰ داوطلب ۱۸ تا ۵۰ سال و ۸۰ داوطلب ۵۱ تا ۷۵ سال، شرکت کردند. در فاز دوم کارآزمایی بالینی به صورت تصادفی برای ۲۲۴ نفر از داوطلبان، واکسن پنج میکروگرم و برای ۵۶ نفر دارونما تزریق شد. این شرکت‌کنندگان با فاصله ۲۸ روز، دوز دوم واکسن یا دارونما را دریافت کردند. 

مجوز مصرف اضطراری «برکت» در خرداد ۱۴۰۰

مرحله سوم کارآزمایی بالینی واکسن کووایران برکت پنجم اردیبهشت ۱۴۰۰، به صورت نمادین و ۲۴ اردیبهشت ماه ۱۴۰۰ به صورت رسمی آغاز شد و در این مرحله، ۲۰ هزار داوطلب در محدوده سنی ۱۸ تا ۷۵ سال، شرکت کردند. دو سوم شرکت‌کنندگان، در این مطالعه به صورت تصادفی واکسن پنج میکروگرم و یک سوم از آن‌ها دارونما دریافت کردند. 

پیش از پایان مرحله سوم از مطالعات این واکسن، تیم محققان با ارسال گزارش نتایج این تحقیقات به سازمان غذا و دارو، درخواست مجوز مصرف اضطراری و تزریق عمومی این واکسن کردند و در تاریخ ۲۳ خرداد ماه ۱۴۰۰، سازمان غذا و دارو برای واکسن کووایران برکت، مجوز مصرف اضطراری صادر کرد. 

دلیل انتشار مقالات واکسن‌ها چیست؟

پژوهشگران حوزه‌های مختلف برای این‌که نتایج تحقیقات خود را به اطلاع سایر محققان برسانند، گزارشی از نحوه انجام تحقیق و یافته‌های آن به صورت مقاله علمی، به نشریات علمی پژوهشی ارسال می‌کنند. در این نشریات، مقالات مورد داوری افراد متخصص قرار می‌گیرد و در صورت تایید داوران، به انتشار می‌رسد. انتشار نتایج مطالعات در نشریات معتبر، باعث افزایش اعتبار تحقیق و پذیرش نتایج آن در بین پژوهشگران آن حوزه و نهادهای بین‌المللی می‌شود.

به همین دلیل؛ در مطالعات واکسن نیز تهیه مقاله از مراحل مختلف انجام مطالعات واکسن و ارسال آن به نشریات معتبر ضروری است تا پس از داوری، این مقالات منتشر شوند و در اختیار سایر محققان قرار گیرند.

انتشار مقاله فاز حیوانی واکسن برکت

با توجه به همین موضوع، در تاریخ چهارم آبان‌ماه ۱۴۰۰ (۲۶ اکتبر ۲۰۲۱) بیش از چهار ماه پس از اخذ مجوز اضطراری واکسن کووایران برکت و یازده ماه پس از پایان مطالعات مرحله پیش‌بالینی یا فاز حیوانی این واکسن، مقاله این مرحله، به عنوان اولین مقاله منتشر شده و داوری‌شده این مطالعه، به صورت «سرمقاله» یا Editorial در نشریه  Reviews in Medical Virology انتشارات Weily با ضریب تاثیر ۶.۹۸۹ منتشر شد.

اولین مقاله فاز انسانی واکسن برکت منتشر شد

روز جمعه ۱۹ فروردین ماه ۱۴۰۱، ۱۰ ماه پس از اخذ مجوز مصرف اضطراری، اولین مقاله از مراحل کارآزمایی بالینی این واکسن که گزارشی از نتایج فاز یک و دو کارآزمایی بالینی واکسن کووایران برکت بود، در نشریه «BMJ Open» با ضریب تاثیر ۲.۶۹۲ منتشر شده است. این مقاله در هشتم شهریور ماه سال گذشته به نشریه BMJ Open ارسال شده و در روزهای پایانی سال ۱۴۰۰ یعنی بیست و ششم اسفند مورد پذیرش قرار گرفته و در روزهای اخیر در آخرین شماره از این نشریه به صورت عمومی منتشر شده است.

محققان در بخش مقدمه این مطالعه، تکمیل شدن اولین مطالعه بالینی یک واکسن در جهان در کم‌تر از ۹ ماه پس از آغاز همه‌گیری را موضوعی چشم‌گیر دانسته‌اند و در خصوص وجود نابرابری در جهان در دسترسی به واکسن، عنوان کرده‌اند که تولید و توزیع میلیاردها دوز واکسن در سراسر جهان همچنان چالش برانگیز است و نابرابری‌های نگران‌کننده‌ای در مورد دسترسی به موقع به واکسن ایمن کووید-۱۹ وجود دارد.

به گفته این پژوهشگران، طرح دسترسی جهانی واکسن‌های کووید-۱۹ با نام کووکس (COVAX) تلاش کرده است تا دسترسی عادلانه به واکسن‌ها را تضمین کند، ولی با این وجود، این طرح به دلیل عدم حمایت کشورهای ثروتمند و چالش‌های قابل توجه در تولید واکسن، آن‌طور که انتظار می‌رفت، پیشرفت نکرده است.

در  این مقاله با اشاره به تعداد موارد ابتلا و مرگ‌های ناشی از کووید-۱۹ در ایران، مطرح شده است که حدود ۶۰ میلیون نفر در ایران به واکسیناسیون سریع نیاز دارند و واکسن‌های ایمن داخلی کووید-۱۹ می‌توانند در کنترل بحران و جلوگیری از گسترش جهش‌های جدید ویروس سارس-کوو-۲ مفید باشند. به همین دلیل با توجه به تجربیات موفق ایران در تولید انبوه واکسن‌های غیرفعال، تلاش برای ساخت واکسن‌های داخلی این پلتفرم، امکان‌پذیر به نظر می‌رسید.

در این مقاله به مطالعات پیش‌بالینی واکسن کووایران برکت (BIV۱-CovIran) اشاره شده و عنوان شده است که پیش از آغاز مطالعات بالینی این واکسن بر روی انسان‌ها، آزمایش و تست سمیت غیرطبیعی روی موش‌های آزمایشگاهی و خوکچه هندی و آزمایش تب‌زایی نیز بر روی خرگوش‌ها انجام شده است. همچنین میمون رزوس، موش و خرگوش برای میزان ایمنی‌زایی مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

به گفته پژوهشگران این تحقیق؛ پس از اینکه آزمایش‌های در نمونه‌های حیوانی با موفقیت به سرانجام رسیدند، مجوز شروع آزمایش‌های بالینی بر نمونه‌های انسانی صادر شده است. مطالعات بالینی روی نمونه انسانی در دو فاز به صورت تصادفی و کنترل‌شده روی نمونه‌ها انجام شده. فاز اول به صورت فاز دارونما و فاز دوم نیز برای ارزیابی ایمنی و ایمنی‌زایی ارائه شد.  

درد در محل تزریق، شایع‌ترین عارضه واکسن برکت

در این مقاله، جزئیات نتایج مطالعات کارآزمایی بالینی فاز یک و دو واکسن کووبرکت به طور کامل شرح داده شده است. همان‌طور که پیش‌تر عنوان شد، فاز اول کارآزمایی بالینی واکسن کووایران برکت در دو مرحله (بر روی ۵۶ داوطلب ۱۸ تا ۵۰ سال و ۳۲ داوطلب ۵۱ تا ۷۵ سال) انجام شد و فاز دوم این مطالعه نیز بر روی ۲۸۰ داوطلب ۱۸ تا ۷۵ سال صورت گرفته است.

یافته‌های این مطالعه حاکی از آن است که شایع‌ترین عارضه این واکسن در هر دو فاز مطالعه، درد در محل تزریق بوده است و همه عوارض دیده‌شده در کارآزمایی‌های بالینی فاز یک و دو، گذرا بودند و شدت آن‌ها نیز از خفیف تا متوسط بوده است. 

میزان ایمنی‌زایی واکسن برکت چقدر است؟

در مرحله اول فاز یک، میزان «سِروکانورژن»، ۱۴ روز بعد از دز پنج میکروگرمی، برای آنتی‌بادی‌های خنثی کننده (نوترالیزان) و آنتی بادی‌های ضد گیرنده RBD و آنتی‌بادی‌های ضد پروتئین اسپایک به ترتیب ۷۰/۸ و ۸۷/۵ و ۹۱/۷ درصد بوده است. سروکانورژن به معنی ایجاد آنتی‌بادی‌های خاص در سرم خون در نتیجه ابتلا به بیماری و یا ایمنی از طریق واکسیناسیون است. در طول عفونت یا  واکسیناسیون، آنتی‌ژن‌ها وارد خون می‌شوند و سیستم ایمنی در پاسخ شروع به تولید آنتی‌بادی می‌کند.

در نهایت در این مطالعه نتیجه‌گیری شده است که استفاده از دو دوز پنج میکروگرمی واکسن کووایران برکت به فاصله ۲۸ روز، ایمن بوده و باعث ایجاد ایمنی‌ در مقابل ویروس سارس-کوو-۲ می‌شود. همچنین عنوان شده است که این نتایج از انجام مطالعه بیشتر این واکسن در فاز سوم پشتیبانی می‌کند.

در این مطالعه عنوان شده است که مرحله سوم کارآزمایی بالینی واکسن کووایران برکت از ۲۶ خرداد ماه ۱۴۰۰  با شرکت ۲۰ هزار داوطلب ۱۸ تا ۷۵ ساله در ۶ شهر ایران در حال انجام است. همچنین شرکت دارویی تولید کننده این واکسن، مستندات کارآزمایی‌های بالینی را برای بررسی مصرف اضطراری به سازمان جهانی بهداشت نیز ارسال کرده است.

محقق اصلی و نویسنده اول این مقاله، دکتر مینو محرز از مرکز تحقیقات HIV دانشگاه علوم پزشکی تهران بوده و دکتر حامد حسینی؛ مدیر مرکز کارآزمایی بالینی دانشگاه علوم پزشکی تهران، نویسنده مسئول این مقاله است. همچنین دکتر باقر لاریجانی از پژوهشگاه علوم غدد و متابولیسم دانشگاه علوم پزشکی تهران و دکتر پیام طبرسی از مرکز تحقیقات سل و اپیدمیولوژی بالینی پژوهشکده ملی سل و بیماری‌های ریوی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در این مقاله مشارکت داشته‌اند.

محمدرضا صالحی از گروه بیماری‌های عفونی و گرمسیری مجتمع بیمارستانی امام خمینی دانشگاه علوم پزشکی تهران، مریم امینی پویا از گروه داروسازی دانشگاه علوم پزشکی تهران، کاظم حیدری و مجتبی نصیری از مرکز کارآزمایی بالینی (CTC) دانشگاه علوم پزشکی تهران، علی اکبر امیرزرگر از گروه ایمونولوژی دانشگاه علوم پزشکی تهران، محسن عباسی کنگوری، سید هادی قمری، عرفان قاسمی، نگار رضایی، ناصر احمدی، محمدرضا ملک‌پور و سحر سعیدی مقدم؛ پژوهشگران مرکز تحقیقات بیماری‌های غیرواگیر پژوهشگاه علوم غدد و متابولیسم دانشگاه علوم پزشکی تهران از دیگر محققانی بودند که در انجام این مطالعه با یکدیگر مشارکت داشتند.

در این مقاله عنوان شده است که این پژوهش توسط گروه صنعتی شفافارمد حمایت و تامین مالی شده و این گروه صنعتی، منبع بودجه ویال‌های واکسن و دارونما و سایر تجهیزات لازم و آماده‌سازی محل آزمایش را فراهم کرده است. حامی کارآزمایی هیچ نقشی در جمع‌آوری و تفسیر داده‌ها، تهیه نسخه خطی و تصمیم‌گیری برای ارسال نداشته است. 

مقاله مطالعه بالینی فازهای اول و دوم واکسن "کوو ایران برکت" با عنوان «ایمنی و ایمنی‌زایی واکسن ذرات ویروس غیرفعال برای SARS-CoV-۲، BIV۱-CovIran: یافته‌های کارآزمایی‌های بالینی دوسوکور، تصادفی، کنترل‌شده با دارونما، فاز I و II در میان بزرگسالان سالم» در نشریه  «BMJ Open» به چاپ رسیده است. همچنین روند داوری این مقاله نیز در این مجله قابل دسترسی است.

نشریه BMJ Open زیر مجموعه شرکت BMJ؛ ارائه‌دهنده مجلات، رویدادها، آموزش پزشکی و ... است. گروه انتشاراتی BMJ، متعلق به انجمن پزشکی بریتانیا است که در سال ۱۸۴۰ اولین نشریه پزشکی بریتانیا را تاسیس کرده و هم‌اکنون یک سازمان کاملاً تجاری، با حدود ۵۵۰ کارمند و دفتر در سراسر جهان است.

تهیه‌کنندگان گزارش: سعدانه طباطبایی‌نیا و علی خسروجردی