دورخیز محققان طرح رصدخانه ملی ایران برای ورود به فاز بهره‌برداری علمی

به گزارش سارنا به نقل از ایسنا، از ارائه پیشنهاد ساخت یک رصدخانه بزرگ به عنوان یک آزمایشگاه علمی بزرگ و تصویب آن به عنوان یک طرح کلان ملی تاکنون ۲۳ سال گذشته و با اولین نورگیری از تلسکوپ این رصدخانه ملی، مدیر این پروژه وعده بهره‌برداری علمی از این رصدخانه را به عنوان مجهزترین آزمایشگاه نجومی کشور در سال آینده می‌دهد.

این رصدخانه بزرگترین پروژه ملی علمی کشور در حوزه نجوم است که در دستور کار پژوهشگاه دانش‌های بنیادی قرار گرفت و اکنون در قله‌ ۳۶۰۰ متری گرگش که با طی کردن مطالعات مکان‌یابی ۶ ساله انتخاب شد، آخرین فاز پایانی خود را کامل کرده است.

به اعتقاد دکتر حبیب خسروشاهی، مجری طرح ملی رصدخانه ملی، با اولین نورگیری تلسکوپ رصدخانه ملی؛ کار ساخت، نصب و راه‌اندازی به پایان می‌رسد و از این به بعد فاز بهره‌برداری علمی و توسعه رصدخانه آغاز می‌شود.

از این مرحله، تزریق اعتبارات برای آغاز بهره‌برداری از این رصدخانه بسیار مهم است.

دکتر حبیب خسروشاهی در گفت‌وگو با ایسنا، در این باره گفت: در خصوص اختصاص ردیف بودجه جاری به این طرح ملی مذاکراتی با سازمان برنامه و بودجه داریم؛ چرا که نیاز است تا کارهای علمی، به‌روز رسانی شوند و ساخت ابزارگان را اجرایی کنیم.

وی با تاکید بر اینکه طرح رصدخانه ملی ایران همواره در ذیل پروژه‌های عمرانی سازمان برنامه و بودجه بوده است، خاطر نشان کرد: این طرح از سال آینده به بهره‌برداری علمی می‌رسد و امیدواریم بودجه جاری مناسب و خوبی به آن اختصاص داده شود.

خسروشاهی با تاکید بر اینکه این طرح باید دارای ردیف بودجه مستقل باشد، گفت: این طرح در گذشته و از روزی که تصویب شد، ردیف بودجه مستقل داشته است و اعتبارات به آن اختصاص می‌یافت، ولی تاکنون درصد کمی از آن واریز می‌شد.

مجری طرح رصدخانه ملی، خاطرنشان کرد: در سال‌های اخیر به‌ویژه از زمانی که کار ساخت رصدخانه آغاز شد؛ یعنی از سال ۹۶ تاکنون، سازمان برنامه و بودجه همانند معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، پای کار بوده و بودجه سالانه، به آن اختصاص داده شد، ولی همه اعتبارات مورد نیاز نبوده است.

خسروشاهی یادآور شد: امسال تا این لحظه تخصیصی نداشتیم، ولی از سال آینده باید بودجه جاری به این طرح اختصاص داده شود تا بتوانیم از آن بهره‌برداری علمی داشته باشیم.

مجری طرح ملی رصدخانه ایران با تاکید بر اینکه بهره‌برداری علمی از رصدخانه و تلسکوپ آن، یک فرآیند با بازه زمانی مشخص است گفت: در این گونه پروژه‌ها ما به یکباره نمی‌توانیم وارد بهره‌برداری کاملا علمی شویم. این یعنی در ابتدای کار ما باید با درصدهای مشخصی کار علمی و فنی را با هم جلو ببریم تا در نهایت درصد بهره‌برداری علمی به حداکثر ممکن برسد. در ابتدای سال آینده ما با ۵۰ درصد بهره‌برداری علمی کار را شروع خواهیم کرد و به مرور که مسائل فنی را تکمیل‌تر کردیم، ان شاءالله وضعیت بهره‌برداری علمی را از این پروژه تا پایان سال به حدود ۹۵ درصد خواهیم رساند.  

 پروژه‌ای که قرار بود ساخت خارجی باشد ولی ساخت ایران شد

در سال‌هایی که مطالعات مکان‌یابی این رصدخانه در جریان بود، رویکرد خاصی برای ساخت تلسکوپ این رصدخانه وجود نداشت، ولی با وجود تنگناهای تحریم، فکر ساختن تلسکوپ ۳.۴ متری برای این رصدخانه قوت گرفت و بخش‌های آینه این تلسکوپ از آنجایی که نیاز به فناوری‌های پیچیده‌ای داشت، از کشور آلمان خریداری شد.

در آن مقطع تصمیمی برای ساخت تلسکوپ با این ابعاد و ابزار رصدی اتخاذ نشده بود. دکتر خسروشاهی در این باره به یاد می‌آورد که در آن زمان ساخت این ابزار رصدی در ایران را تصمیم درستی نمی‌دانسته، چون هم زمان طولانی برای انجام آن صرف می‌شد و هم اینکه نیاز به تهیه مقدماتی بود که زمان زیادی لازم داشت.

وی چنین ادامه می‌دهد: تصور من این بود که با دستیابی سریع به تلسکوپ باید علم نجوم را توسعه دهیم. از این رو در آن زمان همایشی با حضور متخصصان دیگر کشورهای مطرح در این زمینه در تهران برگزار شد و در آن کاربردهای تلسکوپ مورد بررسی قرار گرفت. در این همایش بود که چارچوب کلی تعیین شد و به این نتیجه رسیدیم که تلسکوپ کمتر از ۲ متر نمی‌خواهیم، چون عمر این نوع تلسکوپ‌ها رو به پایان بود و تلسکوپ‌های بالای ۴ متر هم دست نیافتنی بود؛ چرا که تلسکوپ‌های بیش از ۴ متر در کلاس‌های دیگری قرار می‌گرفتند، از این رو بر تجهیز این رصدخانه با تلسکوپ‌های ۳ تا ۴ متر تصمیم‌گیری شد.

در آن زمان همچنین نیم‌نگاهی هم به توانمندی داخلی برای طراحی و ساخت تلسکوپ ایجاد شده بود، از این رو در آن زمان تیمی که در این پروژه همکاری داشت، نه اصرار به خرید تلسکوپ داشتند و نه به طراحی و ساخت آن در داخل کشور؛ ولی در آن زمان آنها می‌دانستند که خرید یعنی "در اختیار داشتن یک جعبه در بسته"!

وی افزود: در نهایت تصمیم به اجرای کامل طرح یعنی طراحی و ساخت در ایران گرفته شد، متعاقب آن رئیس پژوهشگاه دانش‌های بنیادی طی نامه‌ای به مقام معظم رهبری ضمن تشریح طرح، درخواست حمایت کرد و پاسخ معظم اله صریح بود و دولت را به حمایت از این طرح سفارش کردند. متعاقب آن در سال ۱۳۸۸ معاون وقت علمی و فناوری ریاست جمهوری نیز مبلغ ۷ میلیارد تومان برای اجرای این طرح اختصاص داد.

خرید آینه تلسکوپ با همکاری یک شرکت آلمانی گام دیگر این طرح بود که در این اقدام، آینه‌ای با قطر ۳.۴ ‌متری و ضخامت حدود ۱۸ سانتی‌متر خریداری شد. این آینه، شیشه‌ای به نام Zerodur ساخته شده که در آن نوعی سرامیک سیلیس استفاده شده است. ضریب انبساط طولی آن در مقابل تغییر دما ۲۰۰ برابر کمتر از شیشه‌های متعارف است.

در چنین شرایطی مهندسان این طرح موفق به ساخت گنبد تلسکوپی با ارتفاع ۲۲ متر و قطر ۱۹ متر شدند که ۲۵۰ تن آن می‌چرخد.

ساخت تلسکوپی با ارتفاع ۱۱ متر با قطر ۷ متر گام دیگر بود. تلسکوپ این رصدخانه از بیش از ۱۰ هزار قطعه تشکیل شده و هزاران هزار پیچ و مهره این مجموعه را در کنار هم قرار داده است. بیش از ۷۰ هزار قطعه الکترونیکی در سیستم کنترل و در مجموع بیش از ۱۰۰ قطعه الکترونیکی و کنترلی در آن به کار برده شده است.

همچنین ساخت و راه‌اندازی سامانه پیچیده لایه نشانی در سال ۱۴۰۱ به اتمام رسید تا شیشه‌های صیقل داده شده به آینه تبدیل شوند. این سامانه بزرگترین سامانه لایه‌نشانی در شرایط خلأ بالاست. با انتقال و نصب آینه اولیه و ثانویه تلسکوپ، مهمترین و حساس‌ترین مرحله اجراییِ این طرح به انجام رسید تا در مهرماه ۱۴۰۱ بر اساس برنامه تعیین شده قبلی نورگیری این تلسکوپ محقق شود.

در نهایت و به گفته مجری طرح رصدخانه ملی، این رصدخانه با توانمندی مهندسان ایرانی و شرکت‌های دانش بنیان داخلی در ارتفاع ۳۶۰۰ متری قله گرگش سر به آسمان کشیده است. در واقع این پروژه بزرگ علمی در شرایطی پا گرفت که بدلیل وجود تحریم‌های فراوان نباید پا می‌گرفت و به سرانجام می‌رسید.

آرزوهایی که برای روز اعلام اولین نورگیری وجود داشت ولی...

حالا این رصدخانه به نقطه نورگیری رسیده و اولین تصاویر این تلسکوپ ملی در هفته اول مهرماه دریافت شد و تصویری از " آرپ ۲۸۲" را در فاصله ۳۲۰ میلیون سال نوری از زمین در جلوی چشمان منجمان کشور قرار داد. به گفته محققان این طرح، شاید اگر تلسکوپ فضایی "هابل" بر روی زمین قرار داشت و از آن برای رصد آسمان و ثبت تصویر استفاده می‌شد، کیفیت تصویرش از این کهکشانی که ما ثبت کردیم، همانند تصویری بود که ما با تلسکوپ ملی آن را گرفتیم.

وی دومین تصویر دریافت شده از تلسکوپ ملی را مربوط به کهکشان NGC-۲۳ دانست.

اینکه چرا دریافت این دو تصویر در سکوت خبری انجام شد، نیز طی چند روز گذشته انتقاداتی را در پی داشت که دکتر خسروشاهی دلیل این امر را شرایط خاص فعلی کشور دانسته و می‌گوید: انتشار خبر نخستین نورگیری تلسکوپ ۳.۴ متری رصدخانه ملی ایران، شاید می‌توانست در روزهایی به غیر از این زمان، ذوقی در گوینده و لبخندی به صورت مردم بنشاند، اما شان علمی این پروژه بزرگ در کنار مسایل حرفه‌ای در مقیاس بین‌المللی بیش این به ما اجازه تاخیر در اعلام این نورگیری را نمی‌داد. ضمن همدردی با اساتید دانشگاهی و دانشجویان، باید عرض کنم که ما بر اساس استانداردهای دنیا، پروژه را اجرایی و اطلاع‌رسانی کردیم.

حالا محققان این پروژه بزرگ بعد از این مرحله؛ اجرای فاز ۳ یعنی سرمایه‌گذاری و امکان جدید رصدی بر روی تلسکوپ ملی را در دستور کار دارند تا از این طریق این تلسکوپ را در شبکه تلسکوپ‌های کلاس ۴ متری در دنیا قرار دهند.

وقتی تلاش محققان ایرانی مورد توجه مجله مطرح علمی "ساینس" قرار می‌گیرد

سال گذشته مجله "ساینس" گزارشی از رصدخانه ملی ایران و محققان پیشین این پروژه که سال‌های قبل از تیم این طرح خارج شده بودند، منتشر کرد.

در بخشی از گزارش مجله ساینس اشاره شده بود، «برخی ستاره شناسان ایرانی می‌ترسند رصدخانه بلند پروازانه آنها به یک تلسکوپ جهان سوم تبدیل شود!». در این گزارش محققان قبلی این پروژه، این طرح را همانند فرزند خود دانسته و نگرانی خود را نسبت به آینده این پروژه مطرح کرده بودند.

خسروشاهی یادآور شد: امسال تا این لحظه تخصیصی نداشتیم، ولی از سال آینده باید بودجه جاری به این طرح اختصاص داده شود تا بتوانیم از آن بهره‌برداری علمی داشته باشیم. مجری طرح ملی رصدخانه ایران با تاکید بر اینکه بهره‌برداری علمی از رصدخانه و تلسکوپ آن، یک فرآیند با بازه زمانی مشخص است گفت: در این گونه پروژه‌ها ما به یکباره نمی‌توانیم وارد بهره‌برداری کاملا علمی شویم. این یعنی در ابتدای کار ما باید با درصدهای مشخصی کار علمی و فنی را با هم جلو ببریم تا در نهایت درصد بهره‌برداری علمی به حداکثر ممکن برسد. در ابتدای سال آینده ما با ۵۰ درصد بهره‌برداری علمی کار را شروع خواهیم کرد و به مرور که مسائل فنی را تکمیل‌تر کردیم، ان شاءالله وضعیت بهره‌برداری علمی را از این پروژه تا پایان سال به حدود ۹۵ درصد خواهیم رساند.  در این گزارش همچنین به نگرانی‌هایی در مورد پروژه رصدخانه ملی ایران اشاره شده بود و گفته شده بود که «ممکن است تغییرات اخیر در طراحی؛ رصدخانه ملی ایران را با مشکل روبرو کند. به عنوان مثال آینه تلسکوپ به اندازه کافی بالاتر از سطح زمین قرار نگرفته تا نوسانات حرارتی آن کاهش یابد و محفظه تلسکوپ نیز فاقد آفتابگیرهای تهویه مورد نیاز برای کاهش تلاطم است.» در این گزارش آمده بود که برخی از منجمان ایرانی می‌ترسند که ایران با داشتن این رصدخانه به جای رسیدن به سطح استاندارد و سطح یکِ جهانی، رصدخانه آن به یک رصدخانه جهان سومی تبدیل شود!

حالا با انتشار اخبار مربوط به اولین نورگیری رصدخانه ملی؛ باردیگر مجله "ساینس" با انتشار گزارشی به رصد اولین نور توسط "رصدخانه ملی ایران" پرداخته و این اقدام را نقطه عطف بزرگی برای جامعه علمی ایران و ستاره‌شناسان در تهران دانسته و اعلام کرد: «تلسکوپ ۳.۴ متری کلاس جهانی که آینده آن تا سال گذشته نامعلوم به نظر می‌رسید، هم‌اکنون عملیاتی شده و نخستین تصاویر خود را به دست آورده است.»

در ادامه این گزارش آمده است: « اودیسه علمی رصدخانه ملی ایران، دو دهه پیش آغاز شد. زمانی که آنها این پروژه را آغاز کردند، در حد یک رؤیا بود. "جری گیلمور" (Gerry Gilmore)، ستاره‌شناس "دانشگاه کمبریج" (University of Cambridge) و رئیس هیئت مشاوران بین‌المللی رصدخانه ملی ایران، در این رابطه به ساینس گفت: هیچکس در ایران قبلا کاری در این مقیاس انجام نداده بود.

سال گذشته، برخی از پرسنل سابق رصدخانه ملی ایران در مورد این که آیا تغییرات در طراحی این رصدخانه ممکن است عملکرد آن را به خطر بیندازد، ابراز نگرانی کرده بودند، ولی "لورنزو زاگو" (Lorenzo Zago)، مشاور و عضو هیئت مشاوران این طرح هم گفت: هم اکنون این تردیدها برطرف شده‌اند.

رصدخانه ملی ایران، گنبد خود را برای پیمایش آسمان در ۲۷ سپتامبر (۵ مهرماه سال جاری) باز کرد و شب بعد، از "Arp ۲۸۲" عکس گرفت که یک جفت کهکشان در فاصله ۳۱۹ میلیون سال نوری از زمین است.

پروفسور "گیلمور" در مورد تصویر جدیدی که چند روز پیش گرفته شده است، گفت: وضوح این تصویر، بسیار بهتر از حد انتظار است.

مهندسان هنوز باید کارهایی مانند یکپارچه‌سازی نرم‌افزار، تنظیم دقیق اپتیک فعال و نصب نخستین دستگاه علمی را که یک دوربین تصویربرداری باکیفیت بالا است، انجام دهند. اهداف اولیه علمی شامل کاوش در مورد تکامل تشکیل کهکشان‌ها، تکامل ستاره‌ها و شکار سیارات فراخورشیدی هستند.

رصدخانه ایران و دو تلسکوپ دیگر در منطقه شامل یک تلسکوپ مادون قرمز چهار متری در حال تکمیل شدن در ترکیه و یک تلسکوپ نوری ۳.۶ متری در هند، یک شکاف جغرافیایی را در یک شبکه جهانی پر خواهند کرد که به پدیده‌های زودگذری مانند انفجار اشعه گاما می‌پردازد تا به مشخص کردن مکان آنها و آشکارسازی فیزیک آنها کمک کند. "گیلمور" در همین زمینه گفت: برای پیگیری این موضوعات، به زنجیره‌ای از تلسکوپ‌ها در سراسر جهان نیاز است.

در ساخت رصدخانه ملی ایران، ستاره‌شناسان این کشور باید بر موانعی غلبه می‌کردند که تعداد کمی از همکاران آنها در کشورهای دیگر با آنها مواجه هستند؛ از جمله تحریم‌هایی که واردات فناوری پیشرفته را محدود می‌کنند و محدودیت‌های ویزا که سفر آنها به خارج از کشور را محدود می‌سازند.

گروه ایرانی، آینه شیشه‌ای را از یک شرکت آلمانی خریداری کرد. سپس مهندسان رصدخانه ملی ایران باید می‌فهمیدند که چگونه همه اجزای دیگر را به تنهایی بسازند.

پروفسور "زاگو" در این رابطه معتقد است: آن چه من را شگفت‌زده می‌کند، این است که محققان ایرانی این پروژه، دانشِ چگونگی ساخت سایر اجزا این تلسکوپ را به سرعت به دست آوردند. آنها سخت کار کرده‌اند.

"گیلمور" گفت: آنها در هر مرحله، جاه‌طلبی و پیچیدگی پروژه را افزایش دادند. به عنوان مثال، زمانی که سیستم‌های شامل حسگرها، محرک‌ها و نرم‌افزارهایی که یک آینه اولیه را قرار می‌دهند، نخستین بار حدود یک دهه پیش برای تلسکوپ‌های بزرگ‌تر در دسترس قرار گرفتند، مهندسان رصدخانه ملی ایران آنها را در طراحی گنجانیدند.

"زاگو" گفت: آن چه واقعاً شگفت‌انگیز است، یک محفظه خلاء دقیق است که مهندسان رصدخانه ملی ایران و یک شرکت ایرانی، آن را برای پوشاندن شیشه سرامیکی با آلومینیوم ساخته‌اند که شیشه صیقلی سرامیکی را به آینه‌های تلسکوپ تبدیل می‌کند.

در پایان گزارش ساینس، نقل قولی از  "مریم ترکی" (Maryam Torki)، پژوهشگر پژوهشگاه دانش‌های بنیادی آمده است که گفته: ما با ناامیدی، تاریکی و همچنین با کلماتی که می‌توانستند ما را دلسرد کنند، جنگیدیم اما در نهایت، شاهد این تولد باشکوه بودیم.»